«حریم خصوصی» اصل فراموش شده از خانه تا جامعه

«آرمان امروز» در گفت‌وگو با یک روانشناس بررسی می کند؛

آرمان امروز- گروه جامعه: میل به جست‌و‌جو و کنکاش در زندگی افراد از آن دسته موضوعاتی است که همواره  در جوامع مختلف رواج داشته است؛ زندگی سنتی به گونه ای افراد را برای این کنکاش آماده می کند و زندگی مدرن و پر سر و صدای امروزی نیز به گونه ای دیگر. علل این دسته از کنجکاوی‌ها  در جامعه سنتی و مدرن متفاوت است.جامعه مدرن با تعریف جدیدی که از فردیت و حریم شخصی ارائه می دهد به دیگران برای دانستن‌های غیر معمول درباره زندگی افراد هشدار می دهد.  شیوا دولت آبادی، رونشناس نام آشنای ایرانی در گفت‌و‌گو با «آرمان امروز»  در این باره معتقد است: «در بعضی از افراد نداشتن شغل و یا مسئولیت جدی اجتماعی باعث ایجاد علاقه و میل شدید  به جست‌و‌جو در زندگی شخصی دیگران می شود که در بیشتر موارد نیز احساس عدم امنیت را برای افراد ایجاد می کند و به آنها این حس را منتقل می کند که همواره در معرض نگاه و تعقیب دیگران قرار دارند.» در بسیاری از موارد شاهد این هستیم که برخی افراد تمایل شدیدی به کنکاش در زندگی خصوصی افراد دیگر از خود نشان می دهند که این مساله باعث آزار دیگران می‌شود. کنکاش در زندگی دیگران چه ریشه های اجتماعی و روانی دارد؟
کنکاش در زندگی دیگران نشان از نوعی از کنجکاوی دارد که چون می تواند باعث آزار دیگران شود کنجکاوی سازنده ای محسوب نمی شود. اینکه انسان‌ها دوست دارند بیشتر بدانند یا جست و جو گر باشند جزو ویژگی های مثبت فرد تلقی می شود، اما تا زمانی مثبت خواهد ماند که مزاحمتی برای دیگران نداشته باشد و در راستای ارتقای فکر و شعور انسان باشد. اینکه افراد جست و جویی بیش از خواست و توان انسان‌ها برای پاسخگویی در زندگی آنها داشته باشند خلاف رفتار متمدنانه اجتماعی است. به تازگی متنی درباره اینکه ورودی فضای خصوصی هر قوم و ملتی چقدر می تواند متفاوت باشد مطالعه می کردم. برای مثال اگر در آلمان در خانه ای باز باشد و شما هنگامی که از آنجا عبور می کنید داخل خانه را نگاه کنید حریم شکنی کرده اید،  اما ممکن است در ایران شما در منزلی بروید و داخل منزل را هم نگاه کنید، اما حریم شکنی به حساب نیاید.بنابراین قلمرویی که انسان مایل است برای خود داشته باشد همان حریم زندگی شخصی او را شامل می شود.ما حتی در حیوانات نیز مساله قلمرو ها را داریم و حیوانات نیز اگر کسی بیش از آنچه معمول است و اجازه داده اند به حریمشان وارد شود پرخاشگری می کنند و واکنش نشان می دهند. بنابراین طبیعی است انسان که موجودی اجتماعی تر است و مایل نیست بخشی از ویِژگی هایش را همگان بدانند این حق را داشته باشد  که حریم و حرمتش حفظ شود.
عوارض و پیامد های اجتماعی این عمل برای شخص کنکاش‌گر و شخصی که مورد کنکاش قرار می گیرد چیست؟
بدون تردید شخصی که کنکاش می کند می خواهد  کمبود هایی از شخصیت خود را جبران کند. به عنوان مثال اغلب دنبال این مساله هستند که بدانند انسان‌های دیگر خوشبخت هستند یا نه و یا از زندگی راضی هستند یا خیر.این افراد  تلاش می کنند تا خود را با دیگران بسنجند تا کاستی های زندگی خود را کمتر از آنچه هست ببینند.این موضوع در ادبیات کهن ما نیز با عنوان مرغ همسایه غاز است بیان شده است. در واقع شخص جست‌و‌جو‌گر به دنبال این است که نکند در شرایط مشابه، زندگی دیگری از او بهتر باشد .معمولا آدم‌هایی در زندگی دیگران کنکاش می کنند که اولا وقت زیادی داشته باشند و علاوه بر آن کار و مسئولیتشان آنقدر جدی و با اهمیت نباشد. این افراد با داشتن این شرایط وقت زیادی را برای کنجکاوی‌های غیر ضروری و غیر مفید می گذارند. برای کسی که مورد این کنکاش قرار می گیرد نیز نوعی شکسته شدن قلمرو شخصی وجود دارد.شخص اگر احتیاج داشته باشد دیگران چیزی از زندگی او بدانند آن اطلاعات  را با آنها در میان می گذارد و اگر احتیاج نداشته باشد حریم خود را شکسته احساس خواهد کرد و در نتیجه لطمه می بیند.از طرفی پیچیدگی روابط انسانی نیز به گونه ای است که گرفتن اطلاعات از زندگی یک فرد می تواند  نقش مهمی در زندگی شخص جست‌و‌جو‌گر داشته باشد اما با این حال داشتن صداقت در این زمینه می تواند نتایج مطلوب تر و مثبت تری برای افراد داشته باشد.
افراد کنکاش‌گر تحت تاثیر چه کمبود ها و شرایطی به کنکاش در زندگی دیگران می پردازند؟
کنکاش گران انسان‌هایی هستند که اصولا به جست‌و‌جو در زندگی و حریم شخصی دیگران علاقمندند. این موضوع بیشتر ناشی از خلا هایی است که این افراد در زندگی شخصی خود با آن رو‌به‌رو هستند و همیشه مشتاقند بدانند دیگران چه می کنند. بدون تردید انسانی که کار و مسولیت کافی داشته باشد و حریم دیگران را محترم قلمداد کند بیش  تر از آنچه انسان‌ها می خواهند وارد عرصه خصوصی آنان نمی شود و اگر این کار را می کند به قیمت از دست دادن جایگاهش به عنوان یک انسان متمدن خواهد بود.در نهایت علاقه این افراد به دخالت و جست‌و‌جو در زندگی دیگران از داشتن وقت زیاد و نداشتن دغدغه هایی برای حل و فصل مسائل خصوصی زندگی خودشان نشات می گیرد.
این جست‌و‌جو‌ها در زندگی مدرن نسبت به زندگی سنتی افزایش داشته یا کاهش؟
می توان گفت از جهتی کاهش داشته است، چرا که در بسیاری از موارد انسان‌ها به دلیل گرفتاری ها و دغدغه هایی مثل ترافیک، ساعات کاری طولانی مدت  و دغدغه های زندگی شخصی  که جامعه مدرن برای آنها ایجاد می کند موجب می شود تا این ارتباطات کاهش پیدا کند و در نهایت انسان‌ها با طیف بزرگی از جامعه در ارتباط نباشند و کنجکاوی نیز نسبت به زندگی دیگران به همان نسبت کاهش پیدا کند. در عین حال نباید فراموش کرد که ما در هجوم شبکه‌های اجتماعی مختلف نیز قرار داریم که انسان‌ها به نوعی خودشان را در معرض ارزیابی و دید دیگران قرار می دهند. برای مثال افراد در شبکه اجتماعی اینستاگرام اطلاعاتی را از اینکه کجا می روند و چه افرادی را ملاقات می کنند  به انتخاب خود قرار می دهند تا حس با هم بودن و شبیه هم بودن را به دیگران نیز القا کنند. در گذشته و در خانواده های سنتی تر و گسترده تر بسیاری از اطلاعات و داستان‌های زندگی افراد آشکار بود. در واقع چیز زیادی اصلا پوشانده نبود تا افراد برای روشن شدنش مجبور به کنکاش و جست‌و‌جو باشند. شاید نتوان زندگی و دنیای سنتی گذشته و دنیای مدرن کنونی را در همان ابعاد مقایسه کرد .این کنجکاوی ها شاید در گذشته شکل های دیگری داشته و با اهداف دیگری صورت می گرفته و اکنون  تنها شکل و هدف ان تغییر کرده است.

حریم خصوصی در قانون اساسی
قانون اساسی ایران گوشه چشمی به حریم خصوصی داشته است. اگرچه نویسندگان بر این باورند که طیف وسیعی از اصول قانون اساسی به‌ویژه در فصل حقوق ملت با مفهوم حریم خصوصی در ارتباط است. در عین حال هیچ اصلی به صراحت به مساله حریم خصوصی نپرداخته است، با این حال شاید بتوان اصل بیست و پنجم قانون اساسی را مرتبط ترین اصل با حریم خصوصی افراد دانست: «بازرسی و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون.» باید دانست که استثنایی در این موارد فوق وجود دارد که در چنین شرایطی باید تجسس دقیقا در قانون روشن شود. هر مورد خاصی باید با حکم پیشین مقام قضایی وفق شرایط قانونی انجام شود. لایحه حمایت از حریم خصوصی دارای ۷ فصل و ۸۳ ماده و با سرفصل هایی همچون حریم خصوصی جسمانی، حریم خصوصی اماکن و منازل، حریم خصوصی در محل کار، حریم خصوصی اطلاعات، حریم خصوصی ارتباطات و مسئولیت‌های ناشی از نقض حریم خصوصی توصیف شده است. در آن لایحه مجازات نقض کنندگان هر یک از موارد حریم خصوصی جداگانه تشریح شده بود که حبس از سه ماه تا سه سال و انفصال از خدمت و محرومیت سه تا پنج سال از جمله آن مجازات ها بود.