اگر چه روابط سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان با وجود مانع‌تراشی‌های خارج از اختیارات دو کشور گرچه در مقاطعی گذرا دچار نوسان‌هایی شده، اما همواره در سطح بالایی بوده، اما مناسبات اقتصادی تهران- باکو در سطح متوسطی باقی مانده است.
به گزارش ایران، کارشناسان اقتصادی بر این باور هستند سفر اخیر مسعود پزشکیان به باکو تجارت رکودزده دو کشور را رونق خواهد داد. البته مشروط به آنکه مسیر دیپلماسی اقتصادی، همکاری بخش‌های خصوصی و تسهیل تجارت مرزی با جدیت بیشتری پیگیری شود.
تولید ناخالص داخلی آذربایجان در سال گذشته میلادی به ۱۲۶.۳ میلیارد منات (۷۴ میلیارد دلار) رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴.۱ درصد افزایش را نشان می‌دهد. براساس گزارش کمیته دولتی آمار آذربایجان، ارزش افزوده در بخش نفت و گاز ۰.۳ درصد و بخش غیرنفت و گاز ۶.۲ درصد رشد داشته است. تولید ناخالص داخلی سرانه ۱۲۳۸۲.۵ منات (۷ هزار و ۲۸۴ دلار) بوده است.
با وجود به مراتب بزرگ بودن کیک اقتصاد ایران نسبت به جمهوری آذربایجان، اما در دو دهه اخیر سطح روابط اقتصادی تهران- باکو همواره دارای نوسان بوده و این نوسان از کمی بیش از یک دهه گذشته رو به پایین بوده است.
براساس یک تحقیق مطالعاتی که در نشریه علمی- پژوهشی مطالعاتی کشور‌ها وابسته به دانشگاه تربیت مدرس که در انتهای سال ۱۴۰۲ منتشر شده است، بررسی روند تجارت بین ایران و جمهوری آذربایجان با وجود امکانات و ظرفیت‌ها، اشتراک‌ها و عوامل پیوند دهنده مثبت، حجم مبادلات تجاری بین تهران- باکو در مقایسه با طرفیت‌های موجود در سطحی کم انجام شده است.
براساس آمار سال ۱۴۰۳، تراز تجاری ایران با آذربایجان منفی بوده و صادرات ایران به این کشور با رقم ۱.۱۷ میلیون دلار و واردات ۱۰.۵۴ میلیون دلاری قرار داشته است و نشانگر ناترازی تجاری کمی بیش از ۹ میلیون دلار بوده است. به معنای دیگر تراز تجاری ایران با کشور آذربایجان دست کم در این مقطع منفی بوده است. عمده صادرات ایران شامل محصولات کشاورزی، غذایی و مشتقات پتروشیمی بوده، در حالی که واردات از آذربایجان بیشتر به کالا‌های صنایع الکتریکی، قطعات یدکی خودرو و محصولات ساختمانی اختصاص داشته است.
تحریم؛ چالش روابط اقتصادی
با وجود فرصت‌های متعدد، موانع قابل توجهی در مسیر همکاری اقتصادی ایران و آذربایجان وجود دارد. تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران همچنان یکی از عوامل محدودکننده است که دسترسی به بازار‌های جهانی را دشوار کرده و زمینه رقابت ایران در بازار آذربایجان را تضعیف کرده است.
رقابت با کشورهایی، چون ترکیه، روسیه و برخی کشور‌های اروپایی، موقعیت کالا‌ها و خدمات ایرانی را در بازار آذربایجان با چالش مواجه کرده است. طبق تحقیق صورت گرفته از سوی دانشگاه تربیت مدرس تهران، بررسی روابط تجاری جمهوری آذربایجان با کشور‌های دیگر، نشان می‌دهد که ایران به مرور زمان، سهم خود را از بازار‌های آذربایجان به رقبای منطقه‌ای خود، مثل ترکیه و روسیه واگذار کرده است.
به عنوان نمونه متوسط سهم ایران از کل واردات آذربایجان از ۲.۱ درصد بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۰ به ۱.۸ درصد در ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی کاهش یافته درحالی که سهم ترکیه در این بازه زمانی از ۹.۵ درصد به ۱۴ درصد با افزایش روبه‌رو بوده است.
با این حال، به گفته کارشناسان، چشم‌انداز بهبود روابط اقتصادی میان دو کشور به دلیل چند تحول کلیدی روشن‌تر شده است. نخست، حل‌وفصل نسبی اختلافات آذربایجان و ارمنستان، بستر سیاسی مساعدتری برای توسعه همکاری‌های اقتصادی فراهم کرده است. دوم، راهبرد دولت چهاردهم ایران بر توسعه روابط با همسایگان متمرکز شده و این سیاست می‌تواند مسیر تازه‌ای برای گسترش همکاری‌های تجاری ایجاد کند.
ظرفیت‌های مغفول و راهکار‌های فعال‌سازی
ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی مانند همسایگی جغرافیایی، مرز‌های مشترک، امکانات ترانزیتی گسترده، شباهت‌های فرهنگی، زبانی و جمعیتی، فرصت‌های ارزشمندی برای ارتقای روابط اقتصادی به شمار می‌آیند. با این حال، سهم ایران از بازار تجارت خارجی آذربایجان در سال‌های گذشته به دلیل چالش‌هایی، چون ضعف دیپلماسی اقتصادی، موانع گمرکی، مشکلات مالی و نبود استراتژی‌های مؤثر بازاریابی کاهش یافته و طبق آمار سال ۲۰۱۵ به ۰.۵۶ درصد تنزل یافته بود.
توسعه همکاری‌ها در حوزه‌هایی، چون حمل‌ونقل و ترانزیت (از جمله کریدور شمال-جنوب)، پروژه‌های مشترک انرژی، صنایع ساختمانی، محصولات کشاورزی و همچنین گردشگری، می‌تواند موتور محرکه‌ای برای ارتقای حجم تجارت دوجانبه باشد. سرمایه‌گذاری‌های مشترک، افزایش فعالیت اتاق‌های بازرگانی و توافقنامه‌های دوجانبه یا چندجانبه از دیگر ابزار‌های مؤثر برای تحقق این هدف هستند.
همچنین زیرساخت‌های ناکافی در حمل و نقل و ترانزیت، عدم تنوع در سبد صادراتی ایران و موانع قانونی و اداری از دیگر مشکلاتی است که رفع آنها می‌تواند مسیر همکاری‌های اقتصادی را هموارتر سازد. پروژه‌های مشترکی که در سال‌های اخیر کلید خورده‌اند، به دلیل مشکلات اجرایی یا مالی هنوز به بهره‌برداری کامل نرسیده‌اند و برای تبدیل شدن به موتور پیشران تجارت دوجانبه، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر و پشتیبانی مؤثرتر هستند.
منافع دوجانبه، موتور محرک یک رابطه
بنا به گفته کارشناسان اقتصادی از جمله خداوردی چنگیزی کچکلو، جمهوری آذربایجان از موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه‌ای برخوردار است و در جایگاه چهارراه گذرگاهی نقشی ویژه را می‌تواند ایفا کند. داشتن مرز‌های متعدد با کشور‌های اروپای شرقی و آسیای میانه و خط ساحلی به طول ۸۰۰ کیلومتر در ساحل دریای خزر امکان گسترش امکانات ترانزیت را از طریق ایران افزایش می‌دهد.
با این حال، آذربایجان علی‌رغم داشتن خط ساحلی وسیع در دریای خزر از دسترسی به دریای آزاد محروم است. بهترین مسیر برای دسترسی به آب‌های آزاد برای این کشور و کشور‌های همجوار مسیر ایران است. موقعیت راهبردی و جغرافیایی ایران و آذربایجان امتیاز ترانزیتی انرژی و سوآپ نفتی برای هر دو کشور به ارمغان می‌آورد.
با توجه به جهت‌گیری جدید سیاست خارجی دولت چهاردهم و رویکرد فعال‌تر بخش خصوصی، انتظار می‌رود که حجم مبادلات اقتصادی ایران و آذربایجان طی سال‌های آینده روندی صعودی پیدا کند. بهره‌گیری از فرصت‌های موجود و کاهش موانع، می‌تواند نه تنها تجارت دوجانبه را به دو برابر حجم فعلی برساند، بلکه زمینه‌ای برای ورود ایران به بازار‌های کشور‌های همسود از طریق دروازه آذربایجان فراهم آورد.
source