کاسبی به زبانی دیگر | نگاهی به مسئله استفاده از اسامی بیگانه سردر مغازه‌های مشهد

رعنا جاوید | شهرآرانیوز؛ دیتیلینگ، یونیک، پت‌شاپ، گرین‌لاین، فلاور، هاست، PDR و… این قصه سر دراز دارد. قصه اسامی بیگانه با زبان فارسی که هرروز با رنگ‌ولعابی تازه از سردر مغازه‌های این شهر بالا می‌روند و هرکدام از ما تعداد زیادی از این اسامی را به خاطر داریم و بار‌ها در خیابان‌های شهر دیده‌ایم. شاید هم گاه به ذهنمان رسیده باشد که «یعنی هیچ مشکلی برای استفاده از نام‌های خارجی نیست؟» و همین سؤال، بهانه طرح این گزارش و یافتن پاسخ ازسوی مسئولان مرتبط با این موضوع است.

قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه در سال ۱۳۷۵ در مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از افزودن اصلاحیه‌ها سه سال بعد، ابلاغ و اجرای آن رسما آغاز شد. قانون مذکور به شکل آشکار، استفاده از عناوین، اصطلاحات و حتی حروف غیرفارسی در سردر مغازه‌ها، عنوان کالا‌های داخلی و حتی در گفتار و نوشتار را ممنوع اعلام کرده بود. 

اما با گذر از خیابان‌های شهر، خیلی زود متوجه می‌شویم که پس از گذشت ۲۹ سال از تصویب این قانون، نه‌تنها بسیاری از مغازه‌ها و محصولات نام بیگانه دارند، بلکه حتی ساختمان‌های مسکونی هم از این قافله عقب نمانده‌اند و نمایشگر تبلیغاتی کلمات غیرایرانی شده‌اند، تاآنجا‌که ما از مسئولان شنیدیم به نظر می‌رسد خلأ قانونی دریافت پروانه کسب، اولین عامل رعایت نکردن الزام اسامی ایرانی باشد و پس از آن، پیگیری ارگان‌های قانونی. در گزارش امروز تاآنجاکه فضای ما مجال می‌داد، صحبت مسئولان این حوزه را ثبت کردیم و ادامه گفت‌و‌گو‌ها به‌ویژه پیگیری از نمایندگان مجلس در بخش‌های بعدی منتشر خواهد شد.

نگاهی به روند انتخاب و تأیید نام تابلو

ماجرا این است که براساس قانون، شما به‌عنوان فردی که قصد دارید فروشگاهی را افتتاح و کاسبی کنید، صاحب‌اختیار هستید که در ابتدا برای نام تابلوی آن فروشگاه تأییدیه بگیرید یا خیر. درواقع گرفتن پروانه کسب، مستلزم داشتن نام تأییدشده برای تابلو از سوی اداره ارشاد نیست؛ زیرا صنف، پروانه کسب را به نام فرد صادر می‌کند؛ یعنی شما اختیار دارید نام صنف، نام خودتان یا هرنام دیگری را روی سردر نصب کنید.

اما برای آنها که از ابتدا قصد تصویب اسم را دارند، مراحل به این ترتیب است: متقاضی وارد «سامانه سردر» اصناف می‌شود. سپس نام انتخابی خود را وارد می‌کند و دلیل انتخاب نام را. در این مرحله، کارشناس هر شهرستان نام را تأیید یا رد می‌کند و سپس به شورای استان و در صورت تأیید به تهران ارجاع داده می‌شود. درصورتی‌که نام بدون ایراد باشد، در مدت ۴۸ ساعت تأیید تهران هم فرستاده می‌شود و اسم قابل نصب روی سردر است.

چنانچه نام به‌گونه‌ای باشد که در ایرانی یا غیرایرانی بودنش تردید شود، از فرهنگستان ادب و زبان فارسی استعلام گرفته می‌شود. درنهایت پس از تأیید، آن نام قابل استفاده است. مرحله بعد این است که فرد برای دریافت حق مالکیت معنوی آن نام، به اداره ثبت اسنادواملاک، مراجعه می‌کند و برای همیشه اختیار آن اسم را برای خود محفوظ نگه می‌دارد که این مرحله هم اختیاری است.

همان‌طور که پیداست، مراحل انتخاب و تأیید نام، درست است، اما مسئله اینجاست که قانون از ابتدا دست مخاطب را باز گذاشته است که سراغ این مراحل برود یا رهایش کند. مسلم است آن فردی که نام بیگانه را برای فروشگاهش انتخاب کرده است، از این بخش خلأ قانونی سوءاستفاده خواهد کرد و هرگز به‌سراغ تأییدیه نخواهد رفت تا زمانی که پس از نصب تابلو و به احتمال زیاد چند سال بعد، اداره اماکن یا ارشاد به‌سراغش بیایند.

از خلأ تا سکوت قانون در برابر اسامی بیگانه تابلو‌ها

بنا را گذاشتیم بر اینکه ابتدا از چندوچون قانون مصوب شده بدانیم؛ این را که منظور از این ممنوعیت چه بوده است و اشکال اجرانشدن این قانون کجاست، نیز از محسن سمیع، رئیس گروه امور رسانه و تبلیغات اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان، می‌پرسیم. او هم نکته‌های قانونی را شرح می‌دهد و هم نواقص را: «قانون منع به کارگیری اسامی، اصطلاحات و عناوین بیگانه مصوب مجلس شورای اسلامی، افراد را در همه شئون، از نویسندگان کتاب تا تولیدکنندگان کالا، مکاتبه کنندگان اداری و درمجموع همه ارگان‌ها ملزم کرده است هر زمان قرار است از نام، عناوین و اصطلاحات استفاده کنند، اسامی غیربیگانه باشد. تأکید روی نام‌های فارسی نیست؛ چون برخی کلمات ممکن است فارسی نباشد ولی درواقع بیگانه هم نیست؛ مثلا غدیر یا فطر، ریشه فارسی ندارد ولی بیگانه نیست. اگر بگوییم محرم، کسی نمی‌پرسد یعنی چه».

خب، اوضاع شهر مشهد با قانونی که سال هاست تصویب شده، چگونه است؟

مشهد را از شهر‌های دیگر جدا نمی‌دانیم، اما درمجموع جریانی در طول سال‌های اخیر به راه افتاده که مسیر را تغییر داده است. اگر اطلاع داشته باشید، در گذشته بخش‌هایی از هند، پاکستان و چین هم فارسی صحبت می‌کردند، چه برسد به افغانستان و ترکیه. به تدریج که استعمار وارد شد، شروع کرد به تخریب یکی از عناصر مهم فرهنگی و هویتی که زبان بود. اگر نوشتار و گفتار در زبانی باهم یکی نباشد، ماندنی نیست و عمر طولانی نخواهد داشت. اکنون کودکانی که در استانبول به دنیا می‌آیند، نمی‌توانند متون گذشته را بخوانند، درحالی که من و شما می‌توانیم از چند قرن پیش حافظ و سعدی بخوانیم.

متأسفانه جریان بی توجهی به زبان فارسی در کشور درحال رخ دادن است. هجمه‌های مختلفی هم در کار است. تکنولوژی یکی از دلایل به حساب می‌آید. هجوم واژه‌های اقتصادی و تجاری، زبان را دچار آسیب می‌کند. مثلا برای واژه منوریل هیچ کلمه معادلی نداریم. فرهنگستان زبان و ادب فارسی سال‌های سال حتی پیش از انقلاب تلاش می‌کرد با این جریان مقابله کند، اما درمقابل حجم عظیم ورودی دنیای علم، تکنولوژی، تجارت و تبلیغات به گرد پای آن‌ها هم نمی‌رسد. 

حالا در پزشکی ۸۰ درصد واژه‌هایی که استفاده می‌کنند، غیرایرانی است. در فضای آی تی، بازی‌های رایانه‌ای و بسیاری نمونه‌های دیگر. خلق و حفظ کلمات هم بسیار سخت‌تر از هجوم کلمات جدید است. یکی از موضوعاتی که همیشه دغدغه بوده است، همین تابلو‌های کاربری اصناف است.

وزارت ارشاد برای یکپارچه شدن این جریان، سامانه‌ای را ایجاد کرده است به نام سردر اصناف (sardarasnaf.ir). قانون این بود که هرکه فروشگاهی داشت و از این سامانه مجوز نگرفته بود یا کسی که تازه می‌خواست فروشگاهی راه اندازی کند، باید وارد سامانه می‌شد، پس از ثبت درخواست، تابلوی طراحی شده را هم بارگذاری می‌کرد.

سامانه بعد از چندروز اجازه می‌داد از کلمه پیشنهادی استفاده کند یا آن را رد می‌کرد. اگر کلمه‌ای مورد اختلاف بود که رگ و ریشه مشخص نداشت، هم فرهنگستان زبان و ادب فارسی مرجع قرار می‌گرفت. سامانه اکنون برای همه دردسترس است و یک بانک اطلاعاتی از کلمات فارسی و غیرفارسی دارد که متقاضی می‌تواند از آن استفاده کند؛ 

و همه فروشگاه‌های ما این مرحله را گذرانده‌اند؟

خیر؛ پیش از این افراد مکلف بودند زمان تمدید پروانه کسب برای صنف و اماکن، مجوز را از سایت گرفته، تحویل بدهند که امضای مدیرکل ارشاد استان را داشت. ولی در مدت دوسه سال گذشته و دولت قبل، مقرراتی وضع شد مبنی بر اینکه روند صدور مجوز‌های کسب وکار تسهیل شود و ارائه تأییدیه این مرحله الزامی ندارد. به آن‌ها توصیه می‌شود که نام انتخابی شان غیربیگانه باشد و از سامانه استعلام بگیرند، اما به معنی این نیست که نداشتن آن، مانع تمدید پروانه یا نصب تابلو می‌شود. به این ترتیب تعداد اسامی غیربیگانه زیاد شد.

یعنی تأکید‌ها و فشار‌ها به متقاضیان کمتر شد؟

بله؛ حالا چند اشکال دیگر هم وجود دارد. مشکل اساسی این است که در قانون صنفی وقتی می‌خواهید پروانه کسب بگیرید، الزامی وجود ندارد که اسمی برای فروشگاه خود انتخاب کنید و پروانه کسب را به نام فرد می‌دهند؛ مثلا یک نفر نام مغازه را فامیل خودش می‌گذارد یا اصلا می‌نویسد خرازی یا نانوایی، به هرحال مجوز را‌ می‌گیرد و‌ می‌رود.

یعنی رهایشان می‌کنیم که همان اسامی به قول شما غیربیگانه را نصب کنند؟

درواقع همین است. موضوع بدتر اینکه قانون یک قسمت‌هایی سکوت هم کرده است؛ مثلا برای مجتمع‌های تجاری، کار سخت‌تر است. یعنی برای آن‌ها قانون جدی نیست. علاوه بر همه این ها، من درباره عناوین ساختمان‌های مسکونی هیچ قانونی ندیده‌ام، مشکل کسب پروانه و مجوز هم ندارند.

یکی از اقداماتی که در راستای حذف نام‌ها انجام شد، این بود که سامانه‌ای در سایت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی پیش بینی شد که از مردم خواستیم اگر تابلوی غیرمجاز یا نام بیگانه مشاهده کردند، برای ما در آن سامانه ثبت کنند که از طریق اداره اماکن پیگیری و آن‌ها را الزام کنیم که نام را تغییر بدهد؛ بخش حافظان زبان پارسی در سایت اداره کل ارشاد اسلامی خراسان.

افراد را مختار می‌گذاریم که نام مدنظر خود را نصب کنند، بعد اخطار می‌دهیم که بردارند، این فرایند اشتباه است.

ما در جایگاه قانونی خود مکلف بودیم جایگاهی برای دریافت مجوز و فارسی یا غیرفارسی بودن نام اعلام کنیم که این کار را از طریق سامانه سردر اصناف انجام دادیم، اما اینکه الزام داشته باشند که وارد سامانه بشود یا نه، را باید برای شهروندان قانونی کرد. یعنی تا لحظه‌ای که آن تأییدیه را نیاورد، پروانه کسب داده نمی‌شود. سامانه مکلف است ظرف مدت ۴۸ ساعت پاسخ بدهد؛ یعنی نسبت به خیلی از مجوز‌های دیگر اصلا زمان بر نیست، با این همه بازهم زیربار آن نمی‌روند. درمجموع به نظر من، حساسیت درباره زبان پارسی درحال از بین رفتن است و این موضوع خیلی خطرناک است.

بهتر نیست با تولیدکننده یا مالک فروشگاه گفت‌و‌گو کنید که نیت او از نام گذاری مشخص شود؟

بار‌ها پرسیده‌ایم این همه نام خوب داریم، چرا نام محصول را بیگانه انتخاب کردید، می‌گویند ما امیدواریم بتوانیم این محصول را صادر کنیم، شاید کلمه فارسی بگذاریم و بعد در زبان دیگر معنی خوبی نداشته باشد. این هم ضعف سیستم تجاری، اقتصادی و فرهنگی ماست که جذابیت‌های کلمات خود را در آن استخراج نکرده‌ایم. متخصصان حوزه ادبیات و زبان فارسی باید به این افراد هم فکری بدهند.

باید به خاطر فردوسی بزرگ حساسیت بیشتری داشته باشیم. دغدغه ما قهری و از نوع پایین آوردن تابلو و آزار دادن نیست، بلکه دغدغه پدرانه است که فردا فرزندان ما بتوانند به این نام حرف بزنند. کتاب‌های ۷ هزارسال و ۱۰ هزارسال پیش را بتوانند بخوانند و ارتباط بگیرند.

در بخشی از حوزه‌ها و فروشگاه‌ها این موضوع انگار بیشتر دیده می‌شود؛ مثلا کافی شاپ ها؟

اصلا هرجا که به سمت مدرن شدن پیش رفته‌ایم، این بیگانگی با زبان فارسی بیشتر شده است. قدیمی‌ها می‌گفتند صافکاری، حالا می‌گویند PDR. ما می‌نویسیم کارواش درحالی که در یکی از شهر‌های غربی دیدم نوشته بود ماشین شویی. فرهنگ باید تغییر کند و ضرورت حفظ زبان فارسی در مردم نهادینه شود.

اگر متصدی یک صنف از شما بخواهد کارشناسی معرفی کنید که در انتخاب اسم فارسی کمکش کند، می‌توانید کسی را معرفی کنید؟

کسی تابه حال چنین درخواستی از ما نکرده است، اما این هم پیشنهاد خوبی است. می‌توانیم این امکان را ایجاد کنیم.

مشکلات حذف استعلام اولیه

سایت اتاق اصناف، نام و مشخصات ۱۰۲ اتحادیه در مشهد را ثبت کرده است. تصور کنید از هرکدام از این اصناف، عده‌ای از نام بیگانه استفاده کرده باشند، چه حجمی از تخلفات را در شهر شاهد خواهیم بود؟

هادی مخملی، رئیس اتاق اصناف مشهد، درباره معضل سردر اصناف به چند نکته اشاره می‌کند: سال‌های گذشته از اداره اماکن برای همه صنوف استعلام می‌گرفتیم و اگر در یکی از مراحل مثلا نام غیرفارسی مشکل داشت، فرایند در همان مرحله متوقف می‌شد. اما پس از اینکه ۳۶ اتحادیه از استعلام اولیه اداره اماکن خارج شدند، ممانعت اولیه از این بخش هم کنار گذاشته شد. یعنی آن مانعی که ابتدا سر راه بود، مسیر بهتری بود.

وی درباره علت حذف آن ۳۶ اتحادیه از استعلام اماکن می‌گوید: فقط مشاغل حساسی که حوزه ایمنی و امنیتی دارند، یا مشاغل خاصی همچون املاک و نمایشگاه داران اتومبیل، باید استعلام اماکن داشته باشند و بقیه معاف شدند.  رئیس اتاق اصناف مشهد ادامه می‌دهد: چندسالی که این وقفه ایجاد شد، باعث شده است تعداد اسامی بیگانه، چون نیازی به استعلام اماکن برای دریافت پروانه نداشتند، بیشتر شود. با اداره ارشاد اسلامی هم جلساتی داشتیم، اما برای رعایت و اجرای این بند قانونی باید کار ضربتی انجام دهیم.  

او در پاسخ به این سؤال که با توجه به جایگاه توصیه‌ای اتاق اصناف، چنانچه افراد بازهم از نام غیرفارسی استفاده کردند تکلیف چیست، می‌گوید: آن‌ها که در مرحله ابتدایی صدور یا تمدید پروانه احتیاج به استعلام پلیس من دارند، ناگزیر هستند طبق ضوابط آن عمل کنند، اما برای کنترل دیگر اصناف، پلیس اماکن عامل اجرایی است و اداره ارشاد این موضوع را پیگیری می‌کند.

عاملی که باعث شد این حجم ایجاد شود، گستردگی همان چند سال بود.  مخملی درباره مسئولیت بازرسان اتاق اصناف نیز تأکید می‌کند: ما با مسائل مهم دیگری مواجه هستیم که مشغول حل آن‌ها هستیم. بازرسان ما تا حدی که بتوانند، به مسئله سردر اصناف رسیدگی می‌کنند.