آرمان مروز – گروه اقتصاد: جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل، در کنار هزینه‌های انسانی و امنیتی، بار دیگر اقتصاد ایران را در معرض آزمونی بزرگ و پرمخاطره قرار داد. در حالی که بسیاری انتظار داشتند شعله‌های جنگ زیرساخت‌های اقتصادی را از هم بپاشد، تجربه این بحران نشان داد که اقتصاد ایران، با وجود تمامی فشارها، هنوز قابلیت بقا، بازسازی و حتی ترمیم را دارد. اما سوال اصلی اینجاست: در حالی که چشم‌انداز روشنی از رفع تحریم‌ها دیده نمی‌شود و منطقه همچنان در وضعیت بی‌ثباتی مزمن قرار دارد، اقتصاد ایران چگونه می‌تواند این تاب‌آوری را حفظ کند و به‌سوی بازسازی و توسعه حرکت کند؟
ضربه سنگین اما نه مرگبار
براساس گزارش منابع بین‌المللی، در روزهای اوج درگیری نظامی، صادرات نفت ایران تقریباً متوقف شد. از حدود ۱.۷ میلیون بشکه در روز، به کمتر از ۱۰۰ هزار بشکه سقوط کرد. این بدان معناست که تنها در یک بازه‌ی دو هفته‌ای، ایران نزدیک به ۱.۵ میلیارد دلار از درآمد ارزی خود را از دست داد.
علاوه بر این، هزینه‌های سنگین نظامی، از جمله استفاده انبوه از پهپادها، موشک‌ها و تجهیزات جنگی، فشار مضاعفی را بر بودجه عمومی کشور وارد کرده است. برخی تخمین‌ها از صرف دست‌کم ۵ تا ۷ میلیارد دلار منابع مالی برای این عملیات خبر می‌دهند. در عین حال، حملات سایبری و محدودسازی تبادلات مالی ایران با برخی کشورهای همسایه نیز به افزایش هزینه‌های غیرمستقیم جنگ انجامید.
با این وجود، بازارها فرو نپاشیدند، فروشگاه‌ها همچنان پر بودند و سامانه توزیع کالاها دچار آشفتگی گسترده نشد. به گفته برخی اقتصاددانان، این وضعیت نشان‌دهنده شکل‌گیری نوعی تاب‌آوری ساختاریافته در اقتصاد ایران است؛ نتیجه سال‌ها انطباق با تحریم‌ها و بحران‌های مداوم.
اقتصاد مقاومتی؛ شعار یا واقعیت؟
در دهه گذشته، اقتصاد ایران به‌واسطه تحریم‌های گسترده غرب، به سمت کاهش وابستگی به نفت، توسعه تولید داخلی و حمایت از صنایع دانش‌بنیان سوق داده شده است؛ فرآیندی که با نام «اقتصاد مقاومتی» شناخته می‌شود. گرچه این مسیر با چالش‌ها و ناکامی‌های بسیاری همراه بوده، اما به باور برخی تحلیل‌گران، همین ساختارها توانستند کشور را در برابر شوک جنگی اخیر تا حدی محافظت کنند. دکتر محمدرضا صادقی، استاد اقتصاد دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با آرمان امروز می‌گوید: «آنچه امروز به عنوان تاب‌آوری مشاهده می‌کنیم، نتیجه سال‌ها فشار و تطبیق است. البته این سیستم همچنان شکننده است و در برابر شوک‌های بزرگ دوام زیادی ندارد. اگر اصلاحات واقعی صورت نگیرد، دوام این تاب‌آوری بعید است.» او تأکید می‌کند که ادامه وضعیت کنونی، بدون اصلاحات ساختاری، نه‌تنها رشد اقتصادی را کندتر می‌کند، بلکه شکاف‌های اجتماعی و فقر را نیز افزایش خواهد داد.
نشانه‌های هشداردهنده فرسایش
با اینکه برخی نشانه‌ها از مقاومت اقتصادی وجود دارد، اما آثار جنگ در لایه‌های مختلف اقتصاد مشهود است. از نوسانات شدید ارزی گرفته تا کاهش ذخایر ارزی و افزایش هزینه‌های واردات کالاهای اساسی.
دکتر نادر حبیبی، استاد دانشگاه براندیس آمریکا، در تحلیل خود برای آرمان امروز چنین می‌نویسد: «این جنگ مانند ضربه‌ای دومینووار به بدنه ضعیف اقتصاد ایران وارد شد. هرچند فروپاشی رخ نداد، اما توان جذب شوک به‌شدت کاهش یافته و نشانه‌های فرسودگی در بخش‌های مختلف پدیدار شده است.»
به گفته او، رکود صنعتی، فرار سرمایه و بی‌اعتمادی عمومی از مهم‌ترین پیامدهای بلندمدت این وضعیت هستند.
تحلیل مقایسه‌ای با گذشته
برای درک بهتر، باید وضعیت امروز را با شوک‌های مشابه گذشته مقایسه کرد؛ مثلاً جنگ نفت‌کش‌ها در دهه ۶۰ یا تحریم‌های فلج‌کننده ۹۷. در هر دو مقطع، اقتصاد ایران به دلیل نبود زیرساخت‌های تاب‌آور دچار فروپاشی نسبی در حوزه ارز، تورم، و بیکاری شد. اما امروز، اگرچه فشار سنگین‌تر است، اما سیستم توزیع، دسترسی به کالاهای اساسی و حتی بانک مرکزی، انعطاف بیشتری از خود نشان می‌دهند. با این حال، نباید از یاد برد که این تاب‌آوری در بستر «سکون و رکود» به‌دست آمده است؛ نه رشد و پویایی. یعنی کشور یاد گرفته چگونه زنده بماند، اما نه چگونه رشد کند.
سناریوی مذاکرات و آینده تحریم‌ها
در روزهای پایانی جنگ، برخی منابع اروپایی از افزایش تلاش‌های پاریس، لندن و برلین برای بازگرداندن ایران و آمریکا به میز مذاکره خبر دادند. اگرچه فضای سیاسی همچنان تیره‌وتار است، اما تحلیل‌گران معتقدند که احتمال بازگشت به نوعی توافق جدید، ولو موقت، در ماه‌های آینده وجود دارد.
مهدی قدسی، اقتصاددان مقیم وین، معتقد است:«تحریم‌ها ستون فقرات اقتصاد ایران را خم کرده‌اند. تنها راه ایجاد تاب‌آوری پایدار، بازگشت به تعامل با جهان است. در غیر این‌صورت، حتی سیاست‌های داخلی نیز توان پایداری نخواهند داشت.»
پنج راهکار کلیدی برای
تقویت تاب‌آوری
۱. افزایش صادرات غیرنفتی: از طریق حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، اصلاح تعرفه‌ها و باز کردن راه‌های ارتباطی جدید با بازارهای منطقه.
2. اصلاح نظام مالیاتی: با هدف کاهش وابستگی بودجه به نفت، جلوگیری از فرار مالیاتی و ایجاد عدالت مالیاتی.
3. بهبود محیط کسب‌وکار: کاهش ریسک‌های اقتصادی و سیاسی برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی.
4. افزایش شفافیت اقتصادی: حذف رانت‌ها، اصلاح نظام یارانه‌ای، و نظارت بر تخصیص منابع عمومی.
5. بازتعریف سیاست خارجی اقتصادی: اولویت دادن به منافع اقتصادی در روابط خارجی، در کنار امنیت و سیاست.
تاب‌آوری، اما با هشدار
اقتصاد ایران از بحران جنگ اخیر عبور کرد، اما عبور به‌معنای پیروزی نیست. آنچه به‌دست آمده، نوعی تاب‌آوری حداقلی در برابر فروپاشی است، نه نشانه‌ای از پایداری بلندمدت. چشم‌انداز آینده اقتصاد ایران به‌شدت به تصمیمات کلان سیاسی، مسیر مذاکرات و اصلاحات اقتصادی وابسته است.
اکنون زمان تصمیم‌گیری بزرگ است: تداوم مسیر فعلی با امید به بقا، یا انتخاب مسیرهای جدید برای توسعه، تعامل و بازسازی. آینده تاب‌آوری اقتصادی، تنها با اراده ملی و نهادسازی واقعی ممکن خواهد بود.
source