استاد محمود فرشچیان در نگاه هنرمندان | او تجلی معنویت در هنر اصیل ایرانی بود

به گزارش شهرآرانیوز؛ خبر تلخ و ناگوار درگذشت استاد محمود شجریان جامعه هنری را در غم و حیرت فرو برد. دفتر عمر استاد محمود فرشچیان، هنرمند بی بدیل نگارگری ایرانی که سال‌ها با آثارش دل‌های عاشقان به فرهنگ تشیع را منقلب می‌کرد، بسته شد و این هنرمند چیره دست به دیدار معبود شتافت؛ هنرمندی که در مدت نزدیک به یک قرن عمر بابرکت، آثاری بدیع و بی نظیر را در گسترش فرهنگ تشیع خلق کرد و به جهانیان عرضه داشت. استاد فرشچیان خادم ماندگار حرم مطهر رضوی و حرم سیدالشهدا (ع) نیز شد و با طراحی ضریح‌های مطهر این دو امام بزرگوار، در ثواب زیارت همه زائران آن‌ها شریک شد. به مناسبت فقدان این هنرمند بزرگ و در گفت‌و‌گو با ۳ چهره فرهنگی و هنری، خصوصیات فردی استاد فرشچیان و نیز تأثیری را که او در گسترش فرهنگ شیعه و تلفیق هنر با معنویت در جامعه گذاشت، بررسی کرده‌ایم.

برای هنر مرز قائل نبود

رضا مهدوی، هنرمند مینیاتوریست مشهدی درباره استاد فرشچیان می‌گوید: او متولد اصفهان بود. در شهری متولد شده بود که هنر نگارگری در آن بسیار قدمت دارد و به شیوه‌های اصیل و سنتی که از دوره صفوی به یادگار مانده، دنبال شده است. او در این هنر، استعداد فراوانی داشت و با حمایت مرحوم پدرش، در محضر دو نفر از اساتید بنام آن دوران، میرزا آقا امامی و عیسی بهادری، تلمذ کرد. پس از آن، موقعیتی هم پیش آمد که به اروپا رفت و فعالیت‌های هنری خود را در آنجا ادامه داد. به یاد دارم استاد فرشچیان در جایی به من گفت کمترموزه‌ای در دنیا هست که به آن نرفته باشم و از آثار آن طراحی نکرده باشم. این سخن استاد فرشچیان نشان می‌دهد او در صدد آن بود با هنر جهان تعامل داشته باشد و برای هنر مرز قائل نبود.

وی می‌افزاید: او در تکنیک طراحی از تجربیات هنرمندان مختلف دنیا بهره می‌برد. البته این تجربیات جهانی را با روح ایرانی درآمیخته بود و این هنر ایرانی را با رنگ و بویی جدید به ایران بازگردانده بود. همین تجربه استاد فرشچیان موجب شد روش او طرف داران زیادی پیدا کند. او در موضوع حس گرایی در نقاشی ایرانی کار کرد و آثاری تولید کرد که با احساسات بیننده ارتباط برقرار می‌کرد.
هنر ایرانی را وارد کتیبه‌های عاشورایی کرد

مهدوی در ادامه بیان می‌کند: استاد فرشچیان روی موضوعات شیعی و مذهبی کار‌های فراوانی کرد. با وجود آنکه در گذشته آثار نگارگری ایرانی با موضوعات ملی مانند شاهنامه تولید می‌شد، استاد فرشچیان تمرکز آثار خود را بر موضوعات شیعی و مذهبی گذاشت و با هنرش مضامین شیعی را اشاعه داد. همین امر هم موجب شد نخستین بار نقاشی وارد کتیبه‌های عاشورا شود و تابلو عصر عاشورا در کنار ترجیع بند مرحوم محتشم کاشانی قرار بگیرد. این آثار با طراحی بسیار قوی و رنگ شناسی بی نظیر استاد فرشچیان خلق شد.

وی تأکید می‌کند: او یکی از هنرمندان پرکار ایران بود. در اواخر دهه ۸۰ که بنا به مناسبتی به منزل ایشان در تهران رفته بودم، استاد فرشچیان همچنان فعال و پرشور مشغول فعالیت بود. اتاق کار استاد مملو از تابلو و رنگ بود. او متواضعانه طرح‌های خود را به ما نشان داد و نظرمان را درباره آن جویا شد. اعتقاد داشت باید به نظر دیگران احترام گذاشت و این نظر‌ها می‌تواند در ارتقای کار مؤثر باشد. من نخستین بار ایشان را در کارگاه ساخت ضریح حرم مطهر رضوی دیدم. هر زمان که استاد به مشهد می‌آمد، همراه جمعی از هنرمندان و شاگردان به خدمتش می‌رفتیم و کارهایمان را به ایشان ارائه می‌کردیم. ایشان هم با سعه صدر کار‌ها را می‌دید و نظر می‌داد.

بازنشستگی برای استاد فرشچیان معنایی نداشت

مهدوی در ادامه می‌گوید: اثر «عصر عاشورا» بر خلاف «پنجمین روز آفرینش» و «ضامن آهو»، از غنای رنگ کمتری برخوردار بود و رنگ‌ها در آن بسیار ملایم‌تر و لطیف‌تر بود. اما چیزی که در این کار موج می‌زند، حسی قوی است که هر بیننده را متأثر می‌کند؛ حتی اگر آن بیننده عقاید اسلامی و شیعی نداشته باشد. خطوط بسیار سیال و نماد‌هایی که استاد از آن استفاده کرده است، احساس استاد در خلق اثر را به بیننده منتقل می‌کند. استاد با ایجاد کنتراست تیره و روشن و آن زمینه گرم، به زیبایی هیجان را به بیننده منتقل می‌کند. در تابلو‌های دیگری از استاد مانند «بی گناه» و «عدالت» هم به همین صورت، استاد کمتر از رنگ استفاده کرده و بیشتر به طراحی تمرکز داشته است و شاید اگر از رنگ‌های بیشتری استفاده می‌شد، آن مفاهیم به این شکل منتقل نمی‌شد.

وی می‌افزاید: از سوی دیگر، زنده یاد فرشچیان همواره بر طراحی تأکید می‌کرد و می‌گفت نباید ایراد کار طراحی را با رنگ پوشاند. این موضوع در آثار استادان بنام هنر‌های تجسمی وجود داشته و استاد فرشچیان هم از این قاعده مستثنا نبوده اســت. در خــــلال ســــال هــای دهــه ۴۰ تا ۵۰ تقریبا هیچ اثر رنگی از اسـتاد فرشچیان دیده نمی‌شود و در این ســال ها، استاد فقط به طــــراحی مشغــول بوده است. همین باعث شده است قوت این طراحی را بتوان در آثار سال‌های بعد ایشان مشاهده کرد.

مهدوی در بخش دیگری از سخنانش می‌گوید: بازنشستگی برای استاد فرشچیان معنی نداشت. ایشان به کشور‌های مختلف سفر می‌کرد و هرجا هم که می‌رفت، همیشه لوازم طراحی را همراه داشت. حتی در فرودگاه و در انتظار هواپیما، از فرصتش برای طراحی استفاده می‌کرد.

تبدیل تکنیک نقاشی غربی به هنر نقاشی اصیل ایرانی

حسین عصمتی، نگارگر و استاد دانشگاه، درباره خدمات استاد فرشچیان به جامعه هنری می‌گوید: استاد فرشچیان در دورانی که در هنرستان تدریس می‌کرد، شاگردان و هنرجویان مبرزی را پرورش داد؛ شاگردانی مانند محمدعلی رجبی، مجید مهرگان، محمدباقر آقامیری و… که در حوزه نگارگری مشغول هستند و خود از پیشکسوتان هنر نگارگری به حساب می‌آیند. وی می‌افزاید: استاد فرشچیان تأثیر زیادی گسترش و توسعه نگارگری داشته است. در آثار استاد فرشچیان، نوآوری‌های فراوانی دیده می‌شود. استاد با تأثیر از هنر نقاشی غرب و تبدیل آن به نقاشی ایرانی، در این زمینه نوآوری داشته است؛ به گونه‌ای که هر کس آثار استاد را می‌بیند، تشخیص می‌دهد که این، هنر ایرانی است. کیفیت اثر، رنگ آمیزی، فرم و شکل به کار گرفته شده در اثر و ذوق ایرانی، این آثار را به اثر ایرانی تبدیل کرده است. استاد در خارج از ایران نیز هنرمندی شناخته شده بود و دست کم در کشور‌های اسلامی چهره‌ای مشهور بود و هنرمندان زیادی بودند که می‌خواستند مانند او و به روش او کار کنند. استاد فرشچیان با طراحی ضریح‌های مطهر امام رضا (ع) و امام حسین (ع) توانسته است بر زائران و هنرمندانی که این آثار نفیس و بی نظیر هنری را می‌بینند، تأثیرات معنوی فراوانی بگذارد. ضمن اینکه این آثار باقیات صالحاتی برای استاد فرشچیان است و موجب دعای خیر مردم برای او می‌شود.

عصمتی بیان می‌کند: در کنار هنرمندانی که به صورت مستقیم شاگرد استاد فرشچیان بوده‌اند، هنرمندان زیادی هم هستند که به صورت غیرمستقیم و از طریق مشق از آثار او، این شیوه را فراگرفته و خود آن‌ها هم آثار زیبایی را با موضوعات مختلف خلق کرده‌اند. البته استاد فرشچیان در حوزه نشر کتــاب نیز در جامعه هنـری تأثیرگذار بود. بسیاری از هنرمندان با تأثیر از آثار مکتوب استاد فرشچیان، شیوه کار ایشان را مطالعه کرده و آموخته‌اند.

هنرمند رئوف و دلسوزی بود

این هنرمند نگارگر درباره خصوصیات فردی استاد فرشچیان می‌گوید: این استاد فقید هنر در مختصـرترین تعریف از شخصــیــت، انســانی رئــوف و دلســوز و اهل راهنمایی کردن بود. حتی افرادی را که نخستین بار آثارشان را به استاد فرشچیان ارائه می‌کردند، به بهترین شیوه راهنمایی می‌کرد. ابتدا آن‌ها را تشویق می‌کرد و پس از آن، نکات لازم را به آن‌ها گوشزد می‌کرد. هنرمندان را تشویق می‌کرد که پرکار باشند و از آثار هنرمندان درس بگیرند و با اشرافی که به آن آثار پیدا می‌کنند، در اثر خود بهره‌مند شوند.

وی می‌افزاید: استاد فرشچیان فردی خوش قریحه، خوش صحبت، مهربان و دلسوز و به معنای واقعی رئوف بود و همین هم باعث می‌شد هنرمندان به او گرایش پیدا کنند. گرایش هنرمندان برجسته به آثار استاد، نشان می‌دهد او توانسته است روحیه خود را در ضمن خلق اثر، به مخاطب منتقل کند. همین هم موجب شده است آثار او تا این اندازه فراگیر شود و به آموختن آن گرایش ایجاد شود. اگر این ویژگی‌ها در استاد نبود، در آثار او هم دیده نمی‌شد.

عصمتی تأکید می‌کند: در رویارویی‌هایی که در گذشته با استاد فرشچیان داشتم و به خصوص بازدیدی که او از مکتب نگارگری ما در سال‌های پیش داشت، کار‌های ما را به دقت می‌دید و بسیار ابراز خوش حالی و رضایت داشت و تأکید می‌کرد که آثار در مسیر درستی تولید شده است. در کنار این تشویق ها، نکات خود را نیز گوشزد می‌کرد که موجب می‌شد با اعمال آن نکات، کار کیفیت بهتری پیدا کند. او تجربیات خود را به بهترین شکل به افرادی که در مسیر فراگیری هنر قرار داشتند، منتقل می‌کرد.

آثار استاد فرشچیان تجلی معنا در فرم هنری بود

امیرمهدی حکیمی، مدیرعامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، نیز درباره استاد فرشچیان و آثار او می‌گوید: استاد فرشچیان یکی از چهره‌های هنری بزرگ معاصر بود که هنر و معنویت را در هم تنیده بود و آثار او تجلی معنا در فرم هنری بود. آثار بی نظیر استاد پلی میان معنا و ارادت و فرم زیبای هنری بود. استاد در اوج هنر معاصر ایرانی-اسلامی قرار داشت و از چهره‌های برجسته تاریخ هنر بود.

وی می‌افزاید: آثار استاد در طراحی ضریح‌های مطهر امام رضا (ع) و سیدالشهدا (ع) به منصه ظهور رسید و با این مجموعه آثار، دل‌های مخاطبان و بینندگان این آثار متوجه حضرات معصومین (ع) شده است.

ضریح مطهر رضوی، اوج هنر معاصر

حکیمی در ادامه می‌گوید: در حرم مطهر رضوی، هنرمندان مختلفی جلوه‌های هنر خود را در قالب‌های گوناگون به نمایش گذاشته‌اند و عشق و ارادت خود را به امام رضا (ع) ماندگار کرده‌اند. طراحی بی نظیر استاد فرشچیان در ضریح مطهر رضوی نیز از نقاط اوج هنر معاصر در حرم مطهر است و ازجمله معانی است که انسان را به امر زیارت متصل می‌کند. این اثر از یک سو نشان دهنده ارادت استاد فرشچیان به امام رضا (ع) بود و از سوی دیگر، آن چنان که فرشچیان می‌گفت، موجب عنایت امام رضا (ع) به او و شفای دست و توان دوباره دست ایشان در خلق آثار هنری بود. در کنار این اثر بزرگ، تابلو «ضامن آهو» نیز از شاهکار‌های برجسته هنر معاصر رضوی در حوزه هنر ایرانی-اسلامی است.

وی تأکید می‌کند: نام استاد فرشچیان در زمره واقفان و ناظران حرم مطهر نیز قرار گرفت؛ به این شکل که آثار دینی و مذهبی زنده یاد فرشچیان به موزه آستان قدس رضوی اهدا شد و این نیز از نقاط اوج ماندگاری هنر دینی در ساحت هنر رضوی است.

حکیمی بیان می‌کند: امروز هر زائری که به زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) و سیدالشهدا (ع) می‌رود و اثر بی نظیر استاد فرشچیان در طراحی ضریح را می‌بیند و دلش تکان می‌خورد، این خدمت استاد فقید در زیارت او شریک است. استاد فرشچیان هنر خود را این گونه ماندگار کرد و باقیات صالحاتی همیشگی از خود به یادگار گذاشت. این رمز ماندگاری هنرمندی است که هنر خود را برای اعتلای مفاهیم عالی الهی و انسانی مصرف می‌کند.