هوش مصنوعی؛ ستون فقرات اقتصاد آینده ایران

آرمان امروز-گروه اقتصادی: در روزهای اخیر، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، بر لزوم توجه ویژه به هوش مصنوعی (AI) به عنوان یک مزیت اقتصادی کلیدی برای کشور تأکید کرده است. وی در سخنرانی‌های خود، از جمله در نشست‌های اقتصادی، استفاده از فناوری‌های نوین مانند AI را راهکاری برای کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت خدمات عمومی و تسریع در فرآیندهای اداری دانسته است. پزشکیان اعلام کرده که دولتش مصمم است زمینه توسعه AI را فراهم کند و این فناوری را به عنوان ستون فقرات اقتصاد آینده ایران قرار دهد. این رویکرد نه تنها پاسخی به چالش‌های اقتصادی داخلی است، بلکه همسویی با روند جهانی تحولات اقتصادی از طریق AI را نشان می‌دهد. در این گزارش، به بررسی اهمیت AI در اقتصاد جهان، حجم سرمایه‌گذاری‌های جهانی و منطقه‌ای، مقایسه با کشورهای همسایه، چالش‌های پیش روی ایران و راهکارهای عملی برای توسعه و بهره‌برداری اقتصادی از این فناوری می‌پردازیم.
اهمیت هوش مصنوعی در تحولات اقتصادی
هوش مصنوعی به عنوان یکی از کلیدی‌ترین فناوری‌های قرن ۲۱، تحولات عمیقی در ساختار اقتصادی جهان ایجاد کرده است. AI نه تنها بهره‌وری را در صنایع مختلف افزایش می‌دهد، بلکه مدل‌های کسب‌وکار جدیدی را شکل می‌بخشد و زنجیره‌های ارزش را بازسازی می‌کند. بر اساس گزارش‌های جهانی، AI می‌تواند تا سال ۲۰۳۰، حدود ۱۵.۷ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند، که معادل ۱۶ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان است. این تحولات در بخش‌هایی مانند تولید، بهداشت، مالی و کشاورزی مشهود است؛ برای مثال، در صنعت تولید، AI با بهینه‌سازی فرآیندها، هزینه‌ها را تا ۴۰ درصد کاهش می‌دهد و در بخش مالی، الگوریتم‌های یادگیری ماشین ریسک‌های اعتباری را با دقت بالاتری مدیریت می‌کنند.
در سطح کلان، AI نقش محوری در “اقتصاد دانش‌بنیان” ایفا می‌کند. سازمان‌هایی مانند مک‌کینزی پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۰۲۵، ۴۵ درصد از فعالیت‌های کاری در جهان تحت تأثیر AI قرار گیرد، که منجر به ایجاد ۹۷ میلیون شغل جدید و حذف ۸۵ میلیون شغل سنتی می‌شود. این جابجایی شغلی، هرچند چالش‌برانگیز، فرصت‌هایی برای نوآوری ایجاد می‌کند. در کشورهای پیشرفته، AI به عنوان موتور رشد عمل کرده؛ ایالات متحده با تمرکز بر AI ژنراتیو، رشد اقتصادی ۲.۵ درصدی را در سال ۲۰۲۴ تجربه کرد. در اروپا، پروژه‌هایی مانند “AI Act” اتحادیه اروپا، استانداردسازی AI را برای حفظ برتری رقابتی اقتصادی تضمین می‌کند. AI همچنین نابرابری‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در کشورهای در حال توسعه، AI می‌تواند دسترسی به خدمات را دموکراتیک کند؛ مثلاً در کشاورزی، سیستم‌های پیش‌بینی محصول بر پایه AI، بازدهی را تا ۲۰ درصد افزایش می‌دهد. با این حال، بدون سیاست‌گذاری مناسب، AI می‌تواند شکاف دیجیتال را عمیق‌تر کند. در مجموع، AI از یک ابزار فنی به یک نیروی محرکه اقتصادی تبدیل شده که بدون آن، کشورها در رقابت جهانی عقب خواهند ماند.
حجم سرمایه‌گذاری جهانی بر روی هوش مصنوعی
سرمایه‌گذاری بر روی AI در سال‌های اخیر به رکوردهای جدیدی رسیده است. بر اساس گزارش شاخص AI استنفورد در سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری شرکتی در AI به ۲۵۲.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ رسید، که رشد ۴۴.۵ درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد. بخش خصوصی ایالات متحده با ۱۰۹.۱ میلیارد دلار، پیشتاز است و چین با ۹.۳ میلیارد دلار در رتبه دوم قرار دارد. در نیمه اول ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر (VC) جهانی در AI به ۱۱۶.۱ میلیارد دلار رسید، که ۲.۵ درصد بیشتر از کل سال ۲۰۲۴ است.
AI ژنراتیو، به ویژه مدل‌هایی مانند GPT، بخش عمده‌ای از این سرمایه را جذب کرده است. شرکت‌ها در سال ۲۰۲۵، ۳۷ میلیارد دلار صرف AI ژنراتیو کردند، که سه برابر سال قبل است. ادغام و تملک‌های مرتبط با AI نیز ۱۲.۱ درصد رشد داشته، با تمرکز بر استارت‌آپ‌های داده‌محور. در مجموع، از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه عمومی و خصوصی در AI تزریق شده، که نرخ رشد سالانه ترکیبی (CAGR) ۴۰ درصدی را نشان می‌دهد.
این سرمایه‌گذاری‌ها عمدتاً توسط غول‌های فناوری مانند گوگل، مایکروسافت و آمازون هدایت می‌شود، که بیش از ۵۰ درصد بودجه R&D جهانی AI را تأمین می‌کنند. در سال ۲۰۲۴، VC جهانی به ۳۶۸ میلیارد دلار رسید، که ۵۱ درصد آن به AI اختصاص یافت. این روند در ۲۰۲۵ ادامه دارد و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال، سرمایه‌گذاری کل به ۴۰۰ میلیارد دلار برسد. چنین حجمی، AI را به پرریسک‌ترین و پربازده‌ترین حوزه سرمایه‌گذاری تبدیل کرده است.
سرمایه‌گذاری کشورهای همسایه در هوش مصنوعی
کشورهای همسایه ایران، به ویژه در خاورمیانه، با سرمایه‌گذاری‌های کلان بر روی AI، به دنبال تنوع‌بخشی اقتصادهای نفتی خود هستند. امارات متحده عربی (UAE) پیشتاز است و از ابتدای ۲۰۲۴، بیش از ۱۴۸ میلیارد دلار در AI سرمایه‌گذاری کرده، شامل ۱۰۰ میلیارد درهم (۲۷ میلیارد دلار) برای زیرساخت‌های داخلی و ۱ میلیارد دلار برای گسترش AI در آفریقا. UAE با پروژه‌هایی مانند “AI Strategy 2031″، هدف قرار دادن بازار ۱۵۰ میلیارد دلاری AI در خاورمیانه تا ۲۰۳۳ را دارد. این کشور با جذب استعدادهای جهانی و شراکت با شرکت‌هایی مانند OpenAI، برتری خود را بر عربستان حفظ کرده است. عربستان سعودی نیز با صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF)، ۴۰ میلیارد دلار برای AI اختصاص داده، شامل ۱۰ میلیارد دلار برای ایجاد هاب جهانی AI. در مارس ۲۰۲۴، عربستان ۱۰۰ میلیارد دلار برای پروژه‌های AI متعهد شد، با تمرکز بر نیمه‌رساناها و مراکز داده. این سرمایه‌گذاری‌ها بخشی از “Vision 2030” است و عربستان را به رقیب جدی UAE تبدیل کرده. ترکیه، به عنوان همسایه شمالی، سرمایه‌گذاری کمتری دارد و عمدتاً بر AI در بخش‌های دفاعی و مالی تمرکز کرده. در ۲۰۲۴-۲۰۲۵، حدود ۲ میلیارد دلار VC در AI جذب کرده، اما لایحه تنظیم AI از ۲۰۲۴ در پارلمان متوقف مانده. پاکستان نیز با چالش‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری محدودی حدود ۵۰۰ میلیون دلار در استارت‌آپ‌های AI داشته، عمدتاً در کشاورزی و فین‌تک. در مقایسه، ایران با بودجه R&D ۲۱۵ میلیون دلاری در ۲۰۲۵، عقب‌تر است، اما پتانسیل نیروی انسانی جوان خود را دارد. خاورمیانه به عنوان سومین قدرت AI جهان هدف‌گذاری شده، با UAE و عربستان پیشرو.
چالش‌های توسعه هوش مصنوعی در ایران
علی‌رغم پتانسیل‌ها، ایران با چالش‌های ساختاری عمیقی در توسعه AI روبرو است. تحریم‌های بین‌المللی، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته را محدود کرده و ایران را به ابزارهای بومی وابسته می‌سازد، که اغلب کیفیت پایینی دارند. سازمانی و ساختاری، تکه‌تکه بودن نهادها – از وزارت ارتباطات تا سپاه – تصمیم‌گیری را کند می‌کند. خلأهای قانونی و مقرراتی، مانند نبود چارچوب اخلاقی AI، ریسک‌های امنیتی را افزایش می‌دهد.
اقتصادی، کمبود سرمایه‌گذاری عمده‌ترین مانع است؛ در حالی که همسایگان میلیاردها دلار تزریق می‌کنند، ایران تنها ۱۱۵ میلیون دلار متعهد شده. فرار مغزها، با بیش از ۱۵۰ هزار متخصص IT مهاجرت‌کرده، نیروی انسانی را تضعیف می‌کند. در بخش بهداشت، چالش‌هایی مانند کمبود داده‌های باکیفیت و مقاومت فرهنگی، ادغام AI را دشوار می‌سازد. علاوه بر این، نگرانی‌های امنیتی، مانند استفاده AI در عملیات سایبری، تنش‌های منطقه‌ای را تشدید می‌کند. این چالش‌ها، ایران را در رتبه ۶۰ جهانی AI قرار داده، در حالی که هدف ورود به ۱۰ برتر تا ۲۰۳۲ است.
راهکارها برای توسعه و استفاده اقتصادی
برای غلبه بر چالش‌ها، ایران نیازمند استراتژی‌های چندلایه است. نخست، سیاست‌گذاری ملی: اجرای ۱۵ سیاست مصوب ۲۰۲۲، شامل ایجاد پلتفرم ملی AI و صندوق سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری، ضروری است. راه‌اندازی “پارک AI” با مشوق‌های مالیاتی، نوآوری را تقویت می‌کند. دوم، جذب سرمایه: همکاری با BRICS و SCO برای انتقال دانش و سرمایه، همان‌طور که پزشکیان پیشنهاد کرده، کلیدی است. ایجاد هاب منطقه‌ای AI در چارچوب اکو، سرمایه‌گذاری خارجی را جلب می‌کند. سوم، توسعه نیروی انسانی: برنامه آموزش AI به یک میلیون دانش‌آموز از ۲۰۲۵-۲۰۲۶، استعدادها را حفظ می‌کند. شراکت با دانشگاه‌ها برای R&D، با بودجه ۲۱۵ میلیون دلاری ۲۰۲۵، بومی‌سازی را تسریع می‌بخشد.
چهارم، کاربرد اقتصادی: تمرکز بر صنایع اولویت‌دار مانند نفت (بهینه‌سازی استخراج با AI)، کشاورزی (پیش‌بینی محصول) و بهداشت (تشخیص هوشمند). مدل اقتصادی پایدار، با جذب سرمایه‌گذاری خارجی از طریق کنفرانس‌های بین‌المللی، ضروری است. در نهایت، تنظیم مقررات: تصویب قانون AI برای حفاظت داده‌ها و اخلاق، ریسک‌ها را مدیریت می‌کند. با این راهکارها، ایران می‌تواند AI را به ابزاری برای رشد ۵ درصدی GDP تبدیل کند.
هوش مصنوعی، به عنوان نیروی محرکه تحولات اقتصادی جهان، با سرمایه‌گذاری‌های کلان، فرصت‌های بی‌نظیری ایجاد کرده است. در حالی که همسایگان ایران مانند UAE و عربستان با میلیاردها دلار پیش می‌تازند، ایران با چالش‌های تحریم و ساختاری روبرو است. اما با الهام از دیدگاه پزشکیان، اجرای راهکارهای استراتژیک – از سیاست‌گذاری تا آموزش – می‌تواند ایران را به هاب منطقه‌ای AI تبدیل کند. زمان عمل است؛ تأخیر، هزینه فرصت را افزایش می‌دهد.