«نمایشگهی باشد این روزگار» * | نگاهی به مجموعه «مطالعات هنر و معماری قاجار»

به گزارش شهرآرانیوز، «مطالعات هنر و معماری قاجار» مجموعه‌ای است گسترده که تمرکز اصلی آن بر مرور و معرفی هنر عصر قاجار در قالب‌های متنوع است. در این مجموعه، سعی بر آن است که با نگاهی کل نگر به جنبه‌های مختلف فرهنگ و هنر این دوره و با رصد منابع موجود در داخل و همچنین خارج از کشور، پژوهش هایی، به صورت ترجمه یا تألیف، به دوستاران و علاقه‌مندان این حوزه ارائه شود.

غنای محتوایی و جذابیت بصری از دقایقی است که ناشر خود را ملزم به رعایت آن در تمام مجلدات این مجموعه دانسته است. تاکنون ۶کتاب در این سلسله منتشر شده است که به ترتیب تاریخ انتشار عبارت اند از «پرتره‌های سلطنتی» (۱۳۹۹)، «از باغ گلستان تا کاخ گلستان (۱۴۰۰)، «فرهنگ و زندگی در ایران عصر قاجار» (۱۴۰۰)، «تصویر زن در هنر قاجار» (۱۴۰۱)، «کاشی و کاشی کاران طهران در عصر قاجار» (۱۴۰۱) و «شمایل نگاری مذهبی در هنر قاجار» (۱۴۰۳). به مناسبت انتشار کتاب اخیر، در ادامه، آثار این مجموعه را مرور می‌کنیم.

پرتره‌های سلطنتی قاجار

این کتاب، چنان که نام آن گویاست، یک نمای کلی و دیدنی از پرتره‌های سلطنتی قاجار است و چندین اثر هنری مهم اوایل دوره قاجار را شامل می‌شود. بررسی این آثار، به وضوح، نشان می‌دهد که وجه سیاسی پرتره در دوران قاجار و فراگیری پرتره‌های ناپلئونی در دوره فتحعلی شاه بر توسعه شمایل نگاری سلطنتی ایران در اوایل قرن بیستم میلادی بسیار مؤثر بوده است. هیچ خاندان مسلمان دیگری، به جز مغول ها، به این میزان از پرتره برای پیشبرد اهداف حکومتی و سیاسی استفاده نکرده است.

«پرتره‌های سلطنتی قاجار» نام نمایشگاهی است که در لندن و درادامه نمایشگاه بزرگ «نقاشی‌های سلطنتی قاجار» (نیویورک) برگزار شده است. حاصل این نمایشگاه در صورت این کتاب گرد آمده است که ۴۳اثر هنری از انواع رسانه ها، من جمله پرتره‌های رنگ روغنی، آبرنگ، سکه و مهرونشان، عهدنامه، آثار لاکی و مینایی و خوشنویسی، را دربردارد؛ اما تمرکز اصلی بر پرتره‌های رنگ روغنیِ شاهان، رجال و صاحب منصبان قاجاری است.

نویسنده کتاب سعی کرده است با استفاده از منابع معتبر به خوانش بصری و محتواییِ این آثار بپردازد و بستر تاریخی آن‌ها در ایرانِ قرون هجدهم و نوزدهم میلادی را بررسی کند. این اثر در حکم دیباچه‌ای بر مطالعه نقاشی‌های سلطنتی عصر قاجار است و منبعی مفید و موثق برای پژوهش‌های مرتبط با هنر پرتره نگاری قاجار به حساب می‌آید.

«پرتره‌های سلطنتی قاجار»، نوشته جولین رابی، ترجمه کیانوش معتقدی و علیرضا بهارلو، ۱۲۸صفحه، ۳۶۰هزار تومان (چاپ سوم).

از باغ گلستان تا کاخ گلستان

این کتاب پژوهشی است جامع درباره تاریخچه تحولات ساختار و معماری ارگ سلطنتی تهران از آغاز سلسله قاجار تا سقوط آن. نویسندگان این اثر ساخت و ساز‌های ابنیه داخل ارگ تهران را به ترتیب تاریخ ساخت یا تخریب مطالعه کرده اند. در این پژوهش، همچنین، بااستنادبه منابع تصویری موجود از آن دوران (عکس، نقاشی و طراحی)، دیدگاه‌های تازه‌ای درباره تحولات کالبدی در باغ گلستان ارائه شده است. این کتاب هم درحکم راهنمایی است برای شناخت مجموعه جهانی کاخ گلستان.

«از باغ گلستان تا کاخ گلستان»، نوشته کیانوش معتقدی و نامی ناموریکتا، ۲۷۲صفحه، ۵۰۰هزار تومان (چاپ سوم).

فرهنگ و زندگی در ایران عصر قاجار

این کتاب گزارشی است توأمان از سه شهر مهم خاورمیانه، یعنی تهران و استانبول و قاهره، که بیشتر بازه زمانی قرن نوزدهم میلادی را پوشش می‌دهد. این قرن مقارن با سلطنت قاجار‌ها در ایران و اواخر حکومت عثمانی در ترکیه و نایبان آن در مصر است. کتاب حاضر، هرچند صورتی تاریخی و مستند دارد، در سیری روایت گونه و با لحنی روان، از معماری خانه‌ها و کاخ‌ها گرفته تا کوچک‌ترین اقلام و اجزای کاربردی و زینتی، و از آداب زندگی و سنن رایج تا ضیافت و جلوس و خوروخواب و راحت و فراغت را دربرمی گیرد و ــ درمجموع ــ فرهنگ و زندگی مردمان خاورمیانه را در سه قرن اخیر ــ و مشخصا قرن نوزدهم ــ به تصویر می‌کشد.

«فرهنگ و زندگی در ایران عصر قاجار»، نوشته جنیفر اسکرس، ترجمه مرضیه قاسمی و علیرضا بهارلو، ۱۲۸صفحه، ۳۲۰هزار تومان (چاپ چهارم).

تصویر زن در هنر قاجار

مؤلفان این کتابْ تصاویر متنوع زنان ایران در قرن نوزدهم میلادی را برپایه آثار هنری متعلق به مجموعه دائمی موزه هنر‌های اسلامی در دوحه بررسی می‌کنند. مقالات کارشناسان بین المللی، تغییرات آرمان‌های زیبایی زنانه در هنر مدرن اسلامی را دنبال می‌کنند و تنوع تصاویر زنان را با تمرکز روی سلسله قاجار ــ که از ۱۷۸۵ تا ۱۹۲۵میلادی بر ایران حکومت داشت ــ برجسته می‌سازند.

در دوران حکمرانی سلسله قاجار، سبک هنریِ درخورتوجهی پرورش یافت که به گونه‌ای اغراق آمیز بر عامل مردانگی و زنانگی در پرتره‌های خود تأکید می‌کرد. نمایشگاه مذکور، به منظور شناخت تاریخچه زندگی روزمره و نقش زنان در فعالیت‌های مرتبط با دنیای اشرافی، نحوه کاربرد تصویر آن‌ها را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که مفاهیم زیبایی زنانه چگونه در گذر زمان متحول شده و چگونه زن به عنوان یک نماد در هنر قاجار ظاهر شده است.

«تصویر زن در هنر قاجار»، نوشته مونیعه شخب ابوضیا و نور سوبِرزخان، ترجمه علیرضا بهارلو، ۲۰۸صفحه، ۴۰۰هزار تومان (چاپ سوم).

کاشی و کاشی کاران طهران در عصر قاجار

این کتاب پژوهشی است تاریخی توصیفی برای شناسایی و معرفی سبک کاشی و کاشی کاران طهران در عهد قاجار که به طور ویژه ساختار تزیینی کاشی‌های هفت رنگ و زیرلعابی در ابنیه باقی مانده از این دوره پایتخت را بررسی می‌کند. 

سبک کاشی کاری کاخ ها، مساجد و خانه‌های تهران در دوران فتحعلی شاه تحت تأثیر مستقیم مکتب کاشی کاری شیراز بود، اما در عهد ناصری، سفالگران و کاشی سازانِ سبک تهران رونق تازه‌ای به این هنر دادند. حجم انبوه تولید کارگاه ها، درکنار نوآوری‌های تکنیکی در ساخت بدنه، و تأثیر فناوری‌های نوین چاپ و عکاسی و شیوه نقاشی زیرلعابی، مسبب زایش سبکی اختصاصی در کاشی و کاشی نگاری تهران شد. 

در این پژوهش، کاشی، به عنوان یک عنصر تزیینی در معماری ایرانی، با توجه به کارکرد‌های تصویری و سبک نقاشی آن، طبقه بندی شده است. نویسنده، نقوش کاشی‌های تهران را به پنج گروه اصلی تقسیم کرده است: نقوش انسانی و فیگوراتیو (چهره پادشاهان، رجال و خارجی ها)، نقوش حیوانی و پرندگان، نقوش گیاهی، نقوش هندسی و کتیبه‌های خوشنویسی.

«کاشی و کاشی کاران طهران در عصر قاجار»، نوشته کیانوش معتقدی، ۲۷۲صفحه، ۵۰۰هزار تومان (چاپ سوم).

شمایل نگاری مذهبی در هنر قاجار

هنر دینی، گرچه برآمده و مایه ور از دین است، خود، نقشی تأثیرگذار بر اشاعه گرایش‌ها و تقویت باور‌های مذهبی جامعه دارد. هنر، دین و سیاست در بستر جوامع پیوسته تعاملاتی داشته اند و هریک به نوعی متأثر از دیگری بوده اند. در دوره قاجار، با توجه به شرایط ویژه عصر، این تعاملات به نحو دیگری رقم می‌خورند. در این دوره، بانظربه رشد و توسعه مناسک مذهبی، برخی تسامحات دینی، و دگرگونی ذوق و سلیقه زیبایی شناختی توده مردم، قوالب هنری نمود‌های بدیعی می‌یابند و مضامین دینی خاصی را با کمیت بیشتر عرضه می‌کنند. مصداق بارز این تحول را می‌توان شمایل نگاری‌های مذهبی دانست.

آخرین کتاب مجموعه «مطالعات هنر و معماری قاجار»، با هدف مطالعه نقش هنر‌های پیکرنمای مذهبی در ترویج عقاید دینی، غنای فرهنگ عامه، و اقتدار و مشروعیت دولت قاجار، درصدد آن است که به ارزیابی جایگاه هنر‌های مذهبی شمایلی در چارچوب هنر عامه، و همچنین اسباب و علل شکوفایی این آثار، و ــ درنهایت ــ طبقه بندی و تحلیل زیبایی شناسی آن‌ها بپردازد.

موضوع و مضمون این شمایل‌ها در چهار دسته، شامل پیامبران، امامان و بزرگان شیعه، علما، و عرفا، قرار می‌گیرد. در این کتاب، با ارائه ده‌ها نمونه تصویری از حوزه نقاشی مذهبی قاجار، سعی شده است بستر‌های رشد و تحول هنر‌های عامیانه و مذهبی و اهمیت این بخش از تاریخ هنر قاجار ــ دربرابر سایر مضامین درباری و رسمی ــ به بحث گذاشته شود.

«شمایل نگاری مذهبی در هنر قاجار»، نوشته علیرضا بهارلو، ۳۱۲ صفحه، ۷۵۰هزار تومان.

* مصراعی است از وثوق‌الدوله.
**متن این گزارش حاصل ترکیب و تدوین مطالب وبگاه ناشر درباره مجموعه مذکور است.