آیینی که وحدت را در میان کودکان جنوبی می‌آفریند

الهام بهروزی

15 رمضان در جنوب کشور رنگ و بویی دیگر دارد. این روز غرق
در شادی کودکانه است؛ چراکه در غروب این روز، کودکان و نوجوانان جنوبی اعم از دختر
و پسر، هیاهوکنان در محله‌ها می‌چرخند و از خانه‌های محل، خوراکی و تنقلاتی که از
پیش آماده شده، طلب می‌کنند. در این دسته‌ها کودکانی از هر طیف دیده می‌شود؛ از پولدار
گرفته تا فقیر.  

آن‌ها این رسم را از نیاکان خود به ارث برده‌اند. رسمی که
در شب میلاد کریم اهل بیت، امام حسن مجتبی (ع) اجرا و به نام «گره‌گشو» شناخته می‌شود.
این آیین مذهبی که در استان‌های بوشهر، هرمزگان و خوزستان برگزار می‌شود، در برخی
از کشورهای عربی در حوزه خلیج‌فارس نیز اجرا می‌شود البته با نام‌های متفاوتی؛ اين
مراسم در قطر «قرنقعوه»، در عراق «ماجينه»، در بحرين «قرقاعون»، در جنوب عراق «قريقعان»،
در عمان «قرنقشوه»، در عربستان و كويت «قريقعان» و در امارات با نام «حق الليلة يا
حق الله» شناخته مي‌شود.

در همه اين كشورها شيوه اجرايی این آیین مانند ايران است،
فقط تفاوت در لباس، كيسه مورد استفاده، هدايا و اشعاري است كه در اين شب خوانده مي‌شود. در اين كشورها
كودكان اشعار مختلفي مي‌خوانند و صاحبخانه را به هديه دادن ترغيب مي‌كنند. برای مثال، در
عراق مي‌خوانند: «ماجينه يا ماجينه/ حل الكيس و انطينه؛ آمديم ما آمديم/ در كيسه
رو باز كن و چيزي به ما بده»، در كويت  «قرقيعان
و قرقيعان/ بين اقصير (شعبان) و رمضان»، در امارات «انطونه حق الله/ يرضي عليكم
الله؛ حق خدا را بدهيد/ خدا از شما راضي شود» و در عمان «قرنقشوه/ يوناس/ اعطونا
بيسه (واحد پول)/ حلواه/ دوس دوس طلع غوازيك من المندوس (صندوق)/ حاره حاره/ طلع
غوازيك (جمع غازي نوعي پول) من السحاره (صندوق) خوانده می‌شود.

در برخي از كشورهاي عربي نيز كودكان اين‌گونه مي‌خوانند: «قرنقعوه
قرقاعوه/ الله يعطيكم/ بيت مكه يوديكم/ يا مكه يا معموره/ يا ام‌السلاسل و الذهب
يا نوره/ اعطونا من مال‌الله/ يسلم لكم عبدالله/ اعطونا دحبه (وزن معين) ميزان/ يسلم
لكم عزيزان/ يا بنيه يا الحبابه/  ابوك
مشرع بابه/ باب الكرم ماصكه/ ولا حط له بوابه.»

با این اوصاف، آیین «گره‌گشو» که در میان مردم جنوب به نام‌های
«گره‌گشان»، «گرگيشو» و «گرگيعان» خوانده می‌شود، رسمی مشترک است که در نیمه ماه
مبارک رمضان در نواحی شمال و جنوب خلیج فارس برپا می‌شود. این آیین در استان‌های
جنوبی ایران از دیرباز تاکنون اجرا می‌شود. هرچند مدرنیته موجب تغییراتی در اجرای
آن شده ولی اهالی جنوب همچنان به برپایی این آیین پایبند هستند تا جایی که گاهی از
اوقات آن را به شکل نمادین برپا می‌کنند تا بدین شکل این رسم کهن که ریشه در مذهب
و باورهای خالصانه آن‌ها دارد، به نسل بعد منتقل شود.

سازمان مردم‌نهاد نیمدری سبز یکی از تشکل‌هایی است که
اهتمام ویژه‌ای به حفظ، احیا و اجرای آیین‌های بومی و شاخص جنوب مثل آیین گره‌گشو
و… دارد و هر ساله در برنامه‌های مختلف به شکل نمادین بخشی از این میراث کهن را
به اجرا درمی‌آورد تا نسل امروز را با این گنجینه ارزنده آشنا و مانوس سازد. این
موسسه با فرارسیدن 15 رمضان، امسال هم به سبک و سیاق سال‌های قبل، در همایشی آیین
گره‌گشو را به شکل نمادین در آمفی‌تئاتر روباز پارک خور گناوه شامگاه چهارشنبه، 16
فروردین اجرا می‌کند.

مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد نیمدری سبز و دبیر ششمین همایش
آیینی گریگشو (گره‌گشو) در این باره به بامداد جنوب گفت: در این همایش، در کنار
اجرای آیین گره‌گشو با حضور کودکان و نوجوانان، جشنواره غذایی رمضان (پخت نان
محلی، شیرینی، آش و…) و برنامه‌های فرهنگی هنری متنوع مرتبط با ماه مبارک رمضان
اجرا خواهند شد.

محمد مظفری برگزاری چنین همایش‌هایی را برای بازشناسی آیین‌های
بومی و اصیل، امری ضروری دانست و افزود: نسل امروز به‌دلیل زیست در عصر مدرنیته،
شناخت عمیقی از سنت‌ها و آداب کهن ندارند. از آن‌جایی که سنت‌ها در کنار عواملی
چون مذهب، فرهنگ، نژاد و… نقش برجسته‌ای را در هویت‌سازی ایفا می‌کنند، از این‌رو،
لازم است که ما امروز آیین‌ها و سنت‌هایی که از نیاکانمان به ما به ارث رسیده،
بازشناسی و احیا کنیم تا بدین شکل پیوند نسل امروز را با فرهنگ و هویت اصیل
ایرانی- اسلامی حفظ کنیم.

وی، آیین گره‌گشو را یکی از آیین‌های مذهبی ریشه‌داری دانست
که در میان مردم استان بوشهر به‌ویژه در بنادر گناوه، دیلم، کنگان، دیر و بندرریگ
از اهمیت فراوانی برخوردار است و در خصوص این آیین توضیح داد: در شب 15 رمضان که
مصادف است با ولادت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی (ع)، کودکان و نوجوانان اعم از
دختر و پسر با در دست داشتن کیسه‌هایی که از شب قبل آماده‌ کرده‌اند، در نقطه‌ای
جمع می‌شوند، سپس با خواندن اشعار ویژه‌ این آیین به در منازل محله‌خود می‌روند و
از آن‌ها به مبارکی این شب، طلب شیرینی و تنقلات می‌کنند. خانواده‌ها هم معمولا
تنقلات و شیرینی‌هایی که از قبل برای بچه‌ها آماده کرده‌اند، به آن‌ها هدیه می‌دهند.
این آیین تا پاسی از شب و دوره‌کردن تمام خانه‌های محل ادامه می‌یابد.

مظفری درباره ویژگی‌های اجرایی این آیین هم گفت: در اجرای این
آیین کمتر از دیالوگ استفاده می‌شود و گروه اجرایی با خواندن اشعاری موزون و آهنگین
کوچه‌ پس‌کوچه‌های هر محله را طی کرده و آییم را اجرا می‌کنند. بچه‌ها کیسه‌هایشان
را در دست گرفته و به صورت هماهنگ این اشعار را می‌خوانند: «گره‌گشو/ سرت بشور پی
آرد جو». وقتی اهالی هر خانه به بچه‌ها شیرینی و تنقلات می‌دهند، آن‌ها برای تشکر
این اشعار را می‌خوانند: «خونه گچی/ پر همه چی» و اگر خانه‌ای برای بچه‌ها از قبل
چیزی آماده نکرده بود و در را برایشان باز نکرد، این اشعار را می‌خوانند: «خونه‌ی
شلی/ هیچ توش نبی/ خونه‌ی گدا/ هیچش ندا» و آنقدر پشت در آن خانه شعر می‌خوانند تا
اینکه مجبور شوند هدیه به آن‌ها داده شود با برای متفرق کردن آن‌ها دست به کارهایی
مثل پاشیدن آب و … بزنند.

این پژوهشگر حوزه میراث ناملموس، همچنین وحدت‌آفرینی را از
دیگر وجوه معنوی آیین گره‌گشو معرفی کرد و گفت: در این آیین، بچه‌های خانواده‌های
فقیر و پولدار با هم و در کنار هم به در این خانه و آن خانه می‌روند و جالب این‌جاست که والدین کودکان آنها
را به انجام این کار تشویق می‌کنند، بدین‌طریق از همین اوان کودکی حسی به‌نام وحدت
و دوری از تبعیض در وجود آنها نهادینه می‌شود.

مظفری در خصوص چگونگی نامگذاری این آیین تصریح کرد: «گره‌گشو»
تغيير يافته كلمه «گره گشاست» كه مردم اين منطقه معتقدند بخششي كه در اين شب صورت
مي‌گيرد باعث افزايش رزق و روزي و سلامتي آنان مي‌شود. آن‌ها با توجه به رفتار و منش و
ويژگي‌هاي امام حسن مجتبي (ع) در بخشندگي و تقسيم دارايي‌هاي خود به نيازمندان،
ويژگي‌هاي برجسته اين امام همام را با برپايي مراسم گره‌گشو در جامعه تداعي مي‌كنند.

نویسنده کتاب «بوشهر سرزمین آیین و مراسم» یادآور شد: آیین‌های
مذهبی نظیر گره‌گشو نقش مهمی در تقویت هویت دینی بازی می‌کنند، طبیعتا بازشناسی
این آیین‌ها به نسل امروز، آن‌ها را در هویت‌یابی و هویت‌مندی کمک می‌کند. از این‌رو،
ما با احیای آیین‌های مذهبی و بومی درصدد هستیم تا ضمن حفاظت از این میراث اصیل و
دیرینه، زمینه لازم را برای شناخت و درک کودکان و نوجوانان امروزی از ماهیت و
حقیقت این آیین‌ها ایجاد کنیم.