عبور از اقتصاد درون‌گرا به سمت اقتصاد برون گرا

آرمان امروزـگروه اقتصادی: اقتصاد ایران طی دهه‌های گذشته عمدتاً به‌صورت درون‌گرا مدیریت شده؛ به این معنا که تمرکز بر تولید داخل، خودکفایی و کاهش وابستگی به تجارت جهانی در رأس سیاست‌گذاری‌ها قرار داشته است. در مقابل، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه موفق، مسیر اقتصاد بیرونی را انتخاب کرده‌اند؛ مسیری که مبتنی بر تعاملات گسترده با اقتصاد جهانی، جذب سرمایه‌ خارجی، توسعه صادرات و حضور فعال در زنجیره‌های ارزش جهانی است. در این گزارش، به مفهوم اقتصاد درونی و بیرونی، لزوم حرکت به سمت اقتصاد بیرونی برای ایران، راهکارهای ممکن و چالش‌های پیش‌رو می‌پردازیم. همچنین نظر دکتر محمود جام‌ساز، اقتصاددان و تحلیل‌گر باسابقه، را در این باره مرور خواهیم کرد.
اقتصاد درونی چیست؟
اقتصاد درونی یا درون‌گرا (Introverted Economy) الگویی است که در آن کشور تلاش می‌کند نیازهای خود را عمدتاً از طریق تولید داخلی تأمین کند. این نگاه که عمدتاً از دوران انقلاب و جنگ تحمیلی در ایران ریشه گرفته، بر خودکفایی در کالاهای اساسی، کاهش واردات و مقابله با نفوذ اقتصادی بیگانگان تأکید دارد. هرچند در شرایط خاص مانند جنگ یا تحریم، این نگاه می‌تواند به حفظ ثبات کمک کند، اما در بلندمدت منجر به کاهش بهره‌وری، انزوای فناوری، ضعف رقابت‌پذیری و عقب‌ماندگی از تحولات جهانی می‌شود.
اقتصاد بیرونی چیست؟
اقتصاد بیرونی (Outward-looking Economy) یا اقتصاد برون‌گرا مبتنی بر پیوستن فعالانه به بازارهای جهانی است. در این رویکرد، کشورها با جذب سرمایه‌گذاری خارجی، گسترش صادرات، ارتقاء فناوری از طریق انتقال دانش و ایفای نقش در زنجیره تأمین جهانی، تلاش می‌کنند رشد اقتصادی پایدار ایجاد کنند. کره جنوبی، ویتنام، مالزی و حتی ترکیه از نمونه‌های موفق حرکت به سمت اقتصاد بیرونی هستند. این کشورها توانسته‌اند از طریق تعامل با بازار جهانی، هم تولید خود را توسعه دهند و هم درآمدهای پایدار ایجاد کنند.
لزوم حرکت به سمت اقتصاد بیرونی در ایران
دکتر محمود جام‌ساز در گفت‌وگو با ما با تأکید بر اینکه «اقتصاد ایران بدون برون‌گرایی محکوم به تکرار رکود و تورم است»، می‌گوید: «ما تا زمانی که در اقتصاد داخلی خود محصور باشیم، هم از فناوری عقب می‌مانیم و هم از سرمایه. تعامل با جهان نه تنها باعث انتقال دانش و سرمایه می‌شود، بلکه بازار مصرف بزرگی برای تولیدکنندگان داخلی فراهم می‌آورد.»
او با اشاره به اینکه ایران به‌رغم داشتن منابع غنی، تنها حدود یک درصد تجارت جهانی را در اختیار دارد، اضافه می‌کند: «اگر صادرات ما تنها به نفت و گاز محدود بماند، هیچ توسعه‌ای رخ نخواهد داد. اقتصاد نیازمند تنوع صادرات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و پیوستن به بازارهای جهانی است.»
راهکارهای تحقق اقتصاد بیرونی
برای گذار از اقتصاد درون‌گرا به اقتصاد بیرونی، ایران نیازمند مجموعه‌ای از اصلاحات و سیاست‌گذاری‌های بلندمدت است. برخی از مهم‌ترین راهکارها عبارتند از:
1. بهبود روابط بین‌المللی و رفع تحریم‌ها:
بدون عادی‌سازی روابط خارجی، مشارکت فعال در اقتصاد جهانی امکان‌پذیر نیست. رفع تحریم‌ها و اعتمادسازی برای جذب سرمایه‌گذار خارجی، پیش‌نیاز توسعه صادرات و مشارکت در زنجیره‌های جهانی است.
2. توسعه زیرساخت‌های لجستیکی و ارتباطی:
برای صادرات مؤثر و مشارکت در بازارهای جهانی، باید زیرساخت‌های بندری، ریلی، جاده‌ای و دیجیتال توسعه یابد.
3. پیوستن به پیمان‌های تجاری منطقه‌ای و جهانی:
ایران باید با پیوستن به توافق‌نامه‌هایی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای یا تجارت آزاد با کشورهای منطقه، فضای صادراتی خود را گسترش دهد.
4. بهبود محیط کسب‌وکار داخلی:
تسهیل قوانین، کاهش بوروکراسی، اصلاح نظام مالیاتی و تضمین حقوق مالکیت از جمله عوامل مؤثر در جذب سرمایه‌ خارجی است.
5. افزایش نقش بخش خصوصی در اقتصاد:
توانمندسازی و حمایت از شرکت‌های خصوصی برای ورود به بازارهای خارجی، به‌ویژه در بخش‌های غیرنفتی، ضرورت دارد.
چالش‌های پیش روی اقتصاد بیرونی ایران
با وجود ضرورت و مزایای اقتصاد بیرونی، ایران با چالش‌های جدی برای تحقق آن روبه‌رو است:
تحریم‌های اقتصادی و بانکی:
اصلی‌ترین مانع تعامل اقتصادی ایران با جهان، تحریم‌هایی است که بر تجارت، بانکداری و سرمایه‌گذاری اثر گذاشته است.
بی‌ثباتی سیاست خارجی:
نبود راهبرد منسجم و پایدار در س
یاست خارجی باعث تردید سرمایه‌گذاران خارجی و بی‌اعتمادی شرکای تجاری بالقوه شده است.
نظام ارزی غیرشفاف و چندنرخی:
نرخ‌های متعدد ارز و سیاست‌های کنترلی، امکان رقابت‌پذیری صادرات را از بین می‌برد و مانع جذب سرمایه خارجی می‌شود.
وابستگی بیش از حد به نفت:
اقتصاد تک‌محصولی و دولتی مانع توسعه بخش خصوصی و تنوع صادرات شده است.
ضعف فناوری و نوآوری داخلی:
بدون انتقال فناوری و افزایش بهره‌وری، ایران نمی‌تواند جایگاهی در زنجیره‌های جهانی به‌دست آورد.
جمع‌بندی: بدون برون‌گرایی، توسعه ممکن نیست
توسعه اقتصادی در دنیای امروز بدون پیوستن به اقتصاد جهانی امکان‌پذیر نیست. کشورهایی که با اصلاحات ساختاری، بهبود روابط بین‌المللی، تنوع صادرات و جذب سرمایه‌ خارجی به سمت اقتصاد بیرونی حرکت کرده‌اند، توانسته‌اند فقر را کاهش دهند، اشتغال ایجاد کنند و رشد پایدار داشته باشند.
در مقابل، اقتصادهای درون‌گرا معمولاً در برابر شوک‌ها آسیب‌پذیرند، دچار رکود مزمن می‌شوند و از مزایای تجارت جهانی محروم می‌مانند. تجربه اقتصاد ایران در دهه‌های اخیر نیز نشان می‌دهد که بدون برون‌گرایی، نه می‌توان بهره‌وری را بالا برد و نه رفاه عمومی را تأمین کرد. به عقیده دکتر جام‌ساز: «اقتصاد بیرونی، پل عبور از توسعه‌نیافتگی است. هر چه بیشتر در درون خود بمانیم، فاصله‌مان از آینده بیشتر می‌شود.»