رژیم اشغالگر اسرائیل تلاش کرده است تا نشانه‌های این گورستان را محو کرده و پروژه‌های مختلفی در آن اجرا کند. بخش بزرگی از آن به پارک عمومی تبدیل شده که در آن جشن‌ها و مراسم یهودی برگزار می‌شود، همچنین جاده‌هایی در آن ساخته و پروژه‌ای تحت عنوان «موزه تسامح» در آن راه‌اندازی شده است.
قبرستان مأمن الله خارج از دیوار قدس و در فاصله دو کیلومتری غرب باب الخلیل واقع شده و مساحت آن حدود ۲۰۰ دونم (هر دونم برابر با هزار متر مربع است) است. در دوران قیمومت بریتانیا، مساحت آن حدود 137/5 دونم برآورد شد؛ این برآورد پس از کسر ساختمان اوقاف و گورستان جبالیه محاسبه شده بود.
پژوهشگران بر این باورند که نام «مأمن الله» یا «ماملا» از یک حوضچه بزرگ آب در این منطقه گرفته شده که آب در آن جمع می‌شد و به مرور زمان نام آن به «مأمن الله» تغییر یافت.
بر اساس روایت‌های دیگر، «ماملا» نام یک قدیسه از کلیسای بیزانسی در آن منطقه بوده است. همچنین گفته شده که «ماملا» برگرفته از عبارت «ماء میلوا» است، که «میلوا» نام محله‌ای است که گورستان در آن واقع شده است.
از دیگر نام‌های مشهور این گورستان می‌توان به «باب الله» و «زیتونه الملّه» اشاره کرد. یهودیان آن را «بیت میلوا» و مسیحیان «بابیلا» می‌نامند.
گورستان مأمن الله قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین و مشهورترین گورستان قدس و تاریخ آن هم‌زمان با تاریخ شهر قدس است. در آن تعداد زیادی از صحابه و مجاهدان در دوران فتح اسلامی دفن شده‌اند (۶۳۶ میلادی).
در کتاب «التاریخ الاسلامی» ابن اکفانی آمده است که: «وقتی صلیبیون قدس را اشغال کردند و کشتار وحشتناکی انجام دادند، دستور دادند اجساد در غاری در گورستان دفن شود که به غار جمجمه‌ها مشهور شد.»
پس از آزادسازی قدس توسط صلاح‌الدین ایوبی، فرمان دفن شهدای معارکه در همان غار صادر شد. پس از آن دفن در گورستان ادامه یافت و صدها عالم، فقیه، ادیب و شخصیت‌های برجسته شهر در آن دفن شدند. در سال ۱۳۱۸ هجری قمری (اواخر دوره عثمانی) دیواری دور آن کشیده شد و مسلمانان تا سال ۱۹۲۷ در آن به دفن مردگان پرداختند. پس از آن، شورای عالی اسلامی دفن در گورستان مأمن الله را به دلیل پرشدن ظرفیت و نزدیکی به بافت شهری ممنوع اعلام کرد و گورستان در دوره قیمومت بریتانیا چندین بار بازسازی شد.
تخلفات اسرائیل
در سال ۱۹۳۳ قیمومت بریتانیا طرحی برای بخش‌بندی گورستان به مناطق مسکونی، تجاری و پارک ارائه کرد، اما اجرای آن تنها از اواخر دهه ۱۹۶۰ توسط اسرائیل آغاز شد. در سال ۱۹۴۷، ارتش بریتانیا بخش‌هایی از دیوار گورستان را تخریب کرد. در سال ۱۹۴۸ اسرائیل بخش غربی قدس، از جمله گورستان مأمن الله را اشغال کرد.
اسرائیل قانونی تصویب کرد که براساس آن تمام اراضی اوقاف اسلامی و گورستان‌ها، آرامگاه‌ها و مساجد را «املاک غایبین» محسوب کرده و تصرف آن‌ها برای دولت مجاز باشد.
در سال ۱۹۶۷ بخش بزرگی از گورستان به پارک عمومی «پارک استقلال» تبدیل شد و قبرها تخریب و استخوان‌ها پراکنده شدند. بین سال‌های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۷، اسرائیل عملیات حفاری و گسترش پارکینگ را در گورستان انجام داد و ده‌ها قبر نابود شد.
در سال ۲۰۰۲ اسرائیل قصد ساخت ساختمان دادگاه‌ها در گورستان را اعلام کرد و در سال ۲۰۰۴ طرح احداث «مرکز کرامت انسانی» و «موزه تسامح» در آن مطرح شد که دادگاه عالی اسرائیل در سال ۲۰۰۸ اجازه ساخت آن را صادر کرد. تا سال ۲۰۲۵، تنها کمتر از ۵٪ از قبور باقی مانده و مساحت باقی‌مانده حدود ۱۹ دونم است، یعنی حدود یک هشتم مساحت اصلی.
اهمیت دینی و تاریخی گورستان
مورخ فلسطینی، عارف العارف، در کتاب خود «المفصل فی تاریخ القدس» می‌نویسد که «تعداد زیادی از صحابه و مجاهدان در دوران فتح اسلامی در آن دفن شده‌اند»، اما مکان دقیق قبور صحابه مشخص نیست.
برخی از صحابه که در قدس وفات یافته‌اند اما قبرشان مشخص نیست، عبارتند از:
- ابو محمد النجاری الأنصاری
ذو الأصابع الجهني
سلامة بن قیصر الحضرمي
عبدالله بن أم حرام
فيروز الديلمي
قبور شناخته‌شده تا زمان اشغال سال ۱۹۴۸ به عهد صلیبیون و ایوبیان بازمی‌گردد و احتمالاً قبور اسلامی قدیمی‌تر در زمان اشغال صلیبیان از بین رفته‌اند.
دفن در گورستان تا سال ۱۹۲۷ ادامه داشت و اکثر مسلمانان قدس طی بیش از ۹۰۰ سال در آن دفن شدند.
برخی از شخصیت‌های برجسته که در مأمن الله دفن شده‌اند، عبارتند از:
- الأمير علاء آيدغدی بن عبدالله الكبکی، امیر مملوکی، وفات ۱۲۸۸ م
شهاب‌الدین بن جبارة المقدسی، نحوی، وفات ۱۳۲۷ م
فقیه ضیاء الدین أبو عیسی الهکاری، مشاور صلاح‌الدین، وفات ۵۸۵ هـ
قاضی القضات برهان‌الدین ابراهیم بن عبدالله بن جماعة الكنانی، وفات ۸۷۲ هـ
شهاب‌الدین احمد مشهور به ابن الهائم، استاد علوم ریاضی، وفات ۸۱۵ هـ
شیخ احمد بن علی بن یس الدجانی، وفات ۹۶۹ هـانتهای پیام/
source